Xalqaro huquqda javobgarlik

3. Davlat javobgarligi kelib chiqishi uchun aybdorlik ahamiyati

Xalqaro munosabatlarda davlat xatti-harakatining har tomonlama baholanishi, maqsadlar, bu xatti-harakatning sub’ektiv rejalari, shu jumladan, xalq­aro huquqda zid xatti-harakatlarni baholashni. ham o‘z ichiga oladi. Ko‘pchilik huquqshunoslar xalqaro huquqda ayb tushunchasining ahamiyati to‘g‘risidagi qoidada bir fikrdadirlar.

Ayb tushunchasi muayyan psihologik munosabat sifatida davlatga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydigan tushunchadir. Davlat aybi ijtimoiy-siyosiy xodisa sifatidagina tushunilishi mumkin. Uning ma’nosi shundaki, davlat, ya’ni uning organlari, xalqaro huquqni buzuvchi xatti-harakatlarni ongli ravishda amalga oshiradilar. Buzilayotgan normalardan bexabarlik yoki ularning noto‘g‘ri talqin etilishiga orqa qilish, aybni yo‘qka chiqaruvchi yoki oqlovchi dalil sifatida xizmat qila olmaydi.
Ayb davlat tomonidan uning xalqaro majburiyatlarni har qanday buzish hollarida qo‘yiladi. Biroq, oddiy huquqiy buzilishlar sodir bo‘lganda huquqiy buzilishga yo‘l qo‘ygan davlat o‘z aybsizligini masalan, chegara ziddiyatlari yuz berganda isbotlash huquqiga ega. Xalq.aro jinoyatlarga kelganda shuni aytish kerakki, bu o‘rinda harakatlarning xarakteri shundaki, bu holda faqat davlatlarning aybi bilan bog‘liq jinoyatlar so­dir bo‘ladi (masalan, qurolli agressiya, aparteid siyosati va irqiy kamsitish).
Xalqaro huquqda ayb tushunchasining qo‘llanilishi xususiyati shundaki, uning darajasi hamisha ham javobgarlik hajmiga ta’sir ko‘rsatavermaydi. Tamomila yoki asosan moddiy zarar yetkazish bilan huquqiy buzilish­lar to‘g‘rispda gap borganda, javobgarlik hajmi ichki davlat huquqida (ayniqsa, fuqarolik huquqida) bo‘lganidek asosan yetkazilgan zarar hajmi bilan belgilanadi. Boshqa turdagi jinoyatchilik to‘g‘risida, ayniqsa agressiya va, boshqa xalqaro jinoyatlar to‘g‘risida gap borganida davlatning aybi darajasi uning javobgarligini belgilash uchun katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, 1947 yili Bolgariya, Vengriya, Italiya va Ruminiya bilan tuzilgan tinchlik shartnomalarida bu davlatlarning javobgarlik hajmi shunday hozirgi holatni hisobga olib belgilandiki, ular o‘z vaqtida Germaniya bilan munosabatni uzib, unga qarshi urushda ishtirok etgandilar. 1947 yilgi Finlandiya bilan tuzilgan tinch­lik shartnomasida ham bu davlat Germaniya bilan munosabatlarni uzganligi hisobga olingan edi.