Xalqaro buxgalteriya hisobining ro`li va ahamiyati. Xalqaro buxgalteriya hisobi modellari tasnifi

Xalqaro buxgalteriya hisobining ro`li va ahamiyati. Xalqaro buxgalteriya hisobi modellari tasnifi
Dunyoda buxgalteriya hisobining ko'plab modellari mavjud. Ularning turlicha bo'lishiga turli mamlakatlar korxonalari faoliyat ko'rsatadigan tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va geografik sharoitlar sabab bo'ladi. Shunday qilib, tarkibi ancha xilma-xil bo'lgan va kompaniyalar egalari tobora operativ boshqaruvdan ajralib turadigan ko'plab sarmoyadorlar va qarz beruvchilarga ega bo'lgan mamlakatlarda moliyaviy va buxgalteriya ma'lumotlari kompaniyaning farovonligi to'g'risidagi ma'lumotlarning eng muhim manbai hisoblanadi. Ushbu mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, AQSh) moliyaviy hisobot investorlar va qarz beruvchilarning axborot ehtiyojlariga yo'naltirilgan bo'lib, sezilarli tahlilliligi bilan ajralib turadi. Boshqa mamlakatlarda (Shveytsariya, Germaniya, Yaponiya) moliyaviy siyosat biznes ehtiyojlarining muhim qismini qondiradigan juda oz sonli juda katta banklar tomonidan belgilanadi. Qo'shimcha moliyaviy investitsiyalarni asoslash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar manfaatdor tomonlarning bevosita aloqalari jarayonida shakllanadi. Bunday holda, hisobot berish kreditorlar banklarining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Moliyaviy hisobotlar bu erda batafsilroq emas va aktivlarni baholashda konservatizm tamoyillarini hisobga olgan holda tuziladi. Hukumatlar milliy resurslarni boshqarishda hal qiluvchi rol o'ynaydigan mamlakatlarda (Fransiya, Shvetsiya) buxgalteriya hisobi davlat rejalashtiruvchilarining ehtiyojlariga yo'naltirilgan. Firmalar buxgalteriya hisoboti va hisobotining qat'iy me'yorlariga rioya qilishga majbur. Mamlakatning buxgalteriya tizimi uning xalqaro ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga bog'liq bo'lishi mumkin. Buxgalteriya hisobi texnologiyalari eksport qilinadi va import qilinadi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar geografik yaqinligi va yaqin iqtisodiy aloqalari tufayli Kanadaning buxgalteriya amaliyotiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Shuningdek, Yaponiyada buxgalteriya hisobining Amerika standartlari keng qo'llaniladi, bu esa Yaponiya kapitalining Amerikaga kengayishi bilan izohlanadi. Buyuk Britaniya (Metropolitanat) o'zining sobiq mustamlakalarida buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Ular orasida Avstraliya, Yangi Zelandiya, Malayziya, Hindiston va boshqalar bor. Dunyoning eng rivojlangan mamlakatlarida buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va ishlab chiqarishning ko'tarilishi davrida yuz berdi. Har bir mamlakatda bu jarayon turli xil sur'atlarda va turli davrlarda rivojlanib borgan va natijada hozirgi kunda ikkita mutlaqo bir xil bo'lgan buxgalteriya tizimi mavjud emas. Natijada, 60-yillarning oxiriga kelib dunyoda yuzdan ortiq milliy buxgalteriya tizimlari shakllandi. Milliy buxgalteriya hisobi tizimi har bir mamlakatda buxgalteriya hisobining rivojlanish tendentsiyalari va yo'nalishlarini aks ettiruvchi milliy standartlar bilan ifodalanadi. U buxgalteriya hisobi ob'ektlarini baholash, buxgalteriya hisobida xo’jalik operatsiyalari va xo’jalik jarayonlarini aks ettirish, moliyaviy hisobot shakllari va korxonalar faoliyatini nazorat qilish usullarining mazmuniga yondashuvlarni tizimlashtirishni aks ettiruvchi usullar majmuasi bilan tavsiflanadi. Milliy buxgalteriya hisobi tizimi boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon beradigan qonun hujjatlarini ishlab chiqish, qabul qilish va qat'iy rioya qilish natijasida iqtisodiy muammolarni hal qilish mexanizmi. Mamlakatda buxgalteriya hisobini tashkil etishga ikki guruh omillari ta'sir qiladi: ob'ektiv va sub'ektiv. Ob'ektiv omillar milliy iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlarini aks ettiradi. Ularning ta'sirini davlatda amaldagi qonunchilik bazasini tahlil qilish orqali baholash mumkin. Sub'ektiv omillar amaldagi me'yoriy-huquqiy bazada buxgalteriya hisobining eng maqbul usullarini tanlashni belgilaydi. Ularning ta'sirini korxonaning hisob siyosatini o'rganish natijasida baholash mumkin. Davlatda buxgalteriya hisobi tizimini huquqiy tartibga solish quyidagilar bilan ta'minlanadi: xalqaro tamoyillarga muvofiq va milliy iqtisodiyot rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan milliy standartlarning mavjudligi; buxgalteriya hisobi va hisoboti to'g'risidagi qonun; milliy hisob rejasi; buxgalteriya (moliyaviy) hisobot tizimi; buxgalteriya hisobining tarmoq va tarmoq ichidagi jihatlarini tartibga soluvchi me'yoriy-huquqiy baza; xo'jalik yurituvchi sub'ektning buxgalteriya siyosati. Turli mamlakatlarda buxgalteriya hisobining rivojlanish tendentsiyalarini o'rganish buxgalteriya amaliyoti muammolari turli iqtisodiy sharoitlarda qanday hal qilinishini va nima uchun turli mamlakatlarda buxgalteriya hisobining usullari va tushunchalari bir-biridan farq qilishini tushunishga imkon beradi. Buxgalteriya hisobi amaliyotidagi farqlar turli mamlakatlarda yaqqolroq ko'rina boshlagach, milliy buxgalteriya tizimlarini tasniflashga birinchi urinishlar professional buxgalteriya doiralarida paydo bo'ldi. Tavsiya etilgan tasniflar turli mezon va yondashuvlarga asoslangan edi. Ular orasida "ona mamlakat ta'sir doirasi" ta'rifiga asoslangan guruhlar eng tan olingan; buxgalteriya hisobi usullarini tahlil qilish to'g'risida; huquqiy tizim turini baholash to'g'risida; buxgalteriya hisobi ob'ektlarini va hisobot ma'lumotlarini taqdim etish usullarini baholashning turli usullaridan foydalanish to'g'risida va boshqalar. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobini tashkil qilishning eng umumiy yondashuvlarini shakllantirishga ta'sir qiluvchi asosiy belgilovchi mezon bu kapital bozorining rivojlanish xususiyatidir. Rivojlangan kapital bozorining asosiy vazifasi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni qo'shimcha moliyaviy manbalar bilan ta'minlashdir. Har qanday davlat iqtisodiyotida qo'shimcha moliyalashtirish manbalari oqimi moliya institutlarining kreditlari (davlat va tijorat), yuridik va jismoniy shaxslarning (investorlarning) bo'sh kapitali va davlat idoralarining maqsadli moliyalashtirish yo'li bilan amalga oshiriladi. Har bir mulkdor (investor) o'z moliyaviy resurslarini taqdim etish orqali maksimal foyda va qaytarilish kafolatlarini olishga intiladi. Shu sababli, bu mezondan buxgalteriya hisobi tizimlarini tasniflash maqsadida foydalangan holda Myuller, Gernon va Meek 1994 yilda dunyoning barcha etakchi davlatlarini to'rt guruhga ajratdilar va mos ravishda to'rtta buxgalteriya modellarini aniqladilar: britan-amerikalik (Buyuk Britaniya, AQSh, Niderlandiya, Kanada, Avstraliya va boshqalar); kontinental (Germaniya, Avstriya, Frantsiya, Shveytsariya, Italiya va boshqalar); janubiy Amerika (Braziliya, Argentina, Boliviya va boshqalar); aralash iqtisodiyot modeli (Sharqiy Evropa mamlakatlari va sobiq SSSR davlatlari). 2021-yil yakuniga qadar buxgaltyerlarni xalqaro sertifikatlash doirasida “MHXS bo‘yicha moliyaviy hisobot” fanini muvaffaqiyatli topshirganligi to‘g‘risida hujjatga yoxud “Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter (CIPA)”, “Sertifikatlangan diplomli buxgalter (ASSA)”, “Sertifikatlangan jamoatchi buxgalter (SRA)” va “Xalqaro moliyaviy hisobot bo‘yicha diplom (DipIFR)” sertifikatlaridan (keyingi o‘rinlarda — xalqaro buxgalter sertifikati) biriga ega kamida uch nafar mutaxassis miqdorida MHXSni sifatli qo‘llash uchun yetarli bo‘lgan buxgalteriya xizmati xodimlari bilan ta’minlaydi. Ushbu qaror esa bizning mamlakat buxgalteriya tizimining yanada rivojlanishiga va yuksalishiga katta turtki bo`ldi.
Buxgalteriya modellarining davlatlar miqyosida bo`linishi¹ 1-jadval

Janubiy Amerika modeli
Avstraliya Bagama orollari Barbados Bermuda orollari Botsvana Birlashgan Qirollik Venesuela Dominikan Respublikasi	Zimbabve Indoneziya Irlandiya Kayman orollari Kolumbiya Malayziya	Gollandiya Yangi Zelandiya Pokiston Papua Yangi Gvineya Puerto -Riko Singapur Tanzaniya Trinidad va Tobago
Angliya-Amerika-Gollandiya modeli
Filippin	Markaziy Amerika Shri Lanka	Janubiy Amerika
Kontinental model
Kot -d’Ivuar Bolgariya Burkina Fasso Germaniya	Lyuksemburg Norvegiya	Portugaliya Syerra -Leone Shveytsariya
Janubiy Amerika modeli
Argentina Braziliya	Paragvay