Xalqaro baholash standartlari

Xalqaro baholash standartlari.

Reja:
Kirish

1. 
   Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
   
2. 
   Baholash faoliyati jarayonini nazorat qilish va tartibga solishning jahon tartibi.
   
3. 
   Xalqaro baholash stadartlari.
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan keyin juda ko'p sohalar jadal sur'atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Shular singari baholash faoliyati ham alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bu esa kuzatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida yana ham muhimdir. Baholash faoliyatiga berilayotgan e'tibor kundan-kundan yuksalmoqda desak aslo mubolag'a bo'lmaydi. Uni rivojlantirish uchun qonunlar va turli xil me'yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqilayotganligi buning yaqqol dalilidir.

Keyingi yillarda Respublikamizda baholash faoliyati aniq va jiddiy natijalarga erishdi. Mamlakatimizdagi amaliyotning joriy ahvoli va istiqbollari tahlili yaqin yillarda baholash faoliyatining sifati yanada yaxshilanishini ko'rsatmoqda.
Iqtisodiyotimizning deyarli barcha tarmoqlari modernizatsiya qilinib, amalda texnologik jihatdan yangilanmoqda. 2020-yilda bozor xizmatlari ko'rsatish hajmi 15,7 foizga o'sdi, ularning yalpi ichki mahsulot tarkibidagi ulushi esa 53 foizdan 54 foizga oshdi. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo'lgan aholining 50 foizdan ortig'i ushbu tarmoqda mehnat qilmoqda. Har yili yaratilayotgan yangi ish o'rinlarining, avvalambor, kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari uchun tashqil etilayotgan ish o'rinlarining uchdan bir qismidan ko'prog'i aynan mazkur soha hissasiga to'g'ri kelmoqda.
Quvonarlisi shundaki ushbu ko'rsatilgan xizmatlar ichida baholash xizmati ham alohida ahamiyatga ega.
Shu munosabat bilan yangi hayotiy voqelikni aks ettiradigan va Respublikadagi butun baholash faoliyati tizimini keng qamrovli, sifatli tarkibiy isloh etishga qaratilgan dasturiy, me'yoriy va huquqiy hujjatlarni yaratish o'tkir zaruratga aylanmoqda. Baholash faoliyatini rivojlanish darajasini biz bevosita yurtimizda so'nggi yillarda mol-mulkka bo'lgan talabni sezilarli darajada o'sganligi bilan bog'lashimiz mumkin.

1. 
   Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
   

Baholash faoliyatining mohiyati va o'ziga xos jihatlarini tushunish uchun imkon qadar ochiq ma'lumotlar berish zarur. Mulkning miqdorbahosini belgilashda harqanday xususiy mulk ob'yektining miqdori aniq vaqt va holatda, aniq bozor sharoitida ta'sir ko'rsatadigan boshqa omillar qiymatini nazarda tutgan holda pul shaklida ma'lum maqsad sari yunaltirilgan, tizimli jarayon nazarda tutiladi.
Mulkning bozor bahosining har xil ta'riflari mavjud.¹ Ulardan har birini alohidako'ribchiqamiz. Birinchidan, biznes (tashkilot)ning miqdorbahosi - bu jarayon. Ekspert-baholovchi bu jarayonda natijaga erishish uchun bahoning maqsadi bilan bog'liq bo'lgan mazmun va ketma-ketlilik, ob'yektning parametrlari va tanlangan metodi bilan bog'liq bir qator operatsiyalarni amalga oshirishi kerak.
Ikkinchidan, Baholashning barcha bosqichlari uchun umumiy bo'lgan jihatlarni ajratish lozim. Masalan, baholashning maqsadini aniqlash; narxning hisob-kitob bilan bog'liq turini tanlash; zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plash va qayta ishlash; tan narxni baholash metodlarini asoslash; ob'yektning miqdori tan narxini hisoblab chikish, tuzatishlar o'tkazish; yakuniy bahoni chiqarish; natijalarni tekshirish va taqqoslash. Bosqichlarning birortasini o'tkazib yuborish yoki urnini almashtirish mumkin emas. Bunday o'zboshimchalik natijaning noto'g'ri bo'lishiga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, baholash faoliyati - ketma- ketlilik jarayoni: barcha ishlar ma'lum izchillikda amalga oshiriladi.
Uchinchidan, tan narxni baholash ma'lum maqsad sari yo'naltirilgan jarayon. Ekspert-baholovchi o'z faoliyatida hamisha aniq maqsad asosida ish olib boradi. Albatta, u ob'yekt tan narxining miqdorini hisoblab chiqishi, qanday narxni belgilash lozimligi baholash maqsadiga, shu bilan birga, baholanadigan ob'yektning parametrlariga hambog'liq. Masalan, biznes miqdorini baholash oldi- sotdi bitimi maqsadida amalga oshiriladigan bo'lsa, unda bozor narx hisoblab chiqiladi; agar biznes miqdorini baholash uni tugatish maqsadida amalga oshiriladigan bo'lsa, unda likvidatsion narx hisoblab chiqiladi.
To’rtinchidan, tan narxni belgilash jarayoni shundan iborat bo'ladiki, baholovchi tan narxning miqdorini pul birligi shaklida belgilaydi. Shundan kelib chiqib qiymatga oid barcha ko'rsatkichlar, ular aniq o'lchovga va pul birligiga kanchalik mos kelishidan qat’i nazar, son bilan ifodalanishi lozim.
Beshinchidan, mulk qiymatini baholashning mohiyatiga oid jihatlari bozor bilan bog'liq vaziyatga tayanadi. Bundan kurinadiki, baholovchi baholaniyotgan ob'yektning kurilishi yoki sotib olinishi, texnik xarakteristikam, joylashgan urni, keltiradigan daromadi, aktiv va vazifalarning tarkibi va to'zi lishi kabi xarajatlar bilan cheklanib kolmaydi. U albatta: bozor kon'yukturasi, raqobatning darajasi va strategiyasi, baholanayotgan Mulkning bozordagi ulushi, uning makro va mikroiqtisodiy muhitdagi urni, unga ta'sir etadigan xavf-xatarlar, olinadigan foydaning o'rtacha darajasi, uxshash ob'yektlarning bahosi va shu kabi bozor omillarning barchasini hisobga oladi.
Bozor iqtisodiyoti o'z dinamizmi bilan ajralib turadi. Shu ma'noda vaqt - butun bozor jarayoniga ta'sir ko'rsatuvchi muhim faktor bo'lib, mulkning bahosini qamrab oladi. Daromad olish vaqti yoki foydani olgungacha bo'lgan vaqt interval yoki oraliq davr bilan o'lchanadi. Bu interval yoki oraliq davr kun, xafta, oy, kvartal, yarim va xatto bir yilga teng bo'lishi mumkin.
Ma'lumot davrining davomiyligi bozor narxi qiymatiga, avvalo, diskontlash davriga o'z ta'sirini ko'rsatadi. mulkning bozor narxi bir qator faktorlar ta'sirida, vaqtda o'zgaradi. Shuning uchun u aniq kunga bog'liqbo'ladi. Bir necha oydan keyin esa hammasi boshqacha bo'lishi mumkin. Shuning uchun ob'yektlarni doimiy ravishda qaytabaholab turish zarur.
Bozor iqtisodi sharoitida boshqamuhim faktorlardan biri xavf- xatardir. Xavf-xatar deganda bozordagi holatning, makroiqtisodiy jarayon va xakozolarning doimiy emasligi va aniq emasligi tushuniladi. Boshqacha aytganda xavf-xatar - baholangan mulk keltiradigan daromadning prognoz qilinganidan kupligi yoki kamligi ehtimolidir. Mulkni baholashda xavf-xatarning har xil turlari mavjudligini, bozor sharoitida mablagning xech biri xavf-xatardan xoli emasligini hamisha yodda to'tish lozim. Hisoblab chiqilgan miqdorning bozor narxi yoki uning boshqa turi belgilangan narxning natijasi bo'lib xizmat qiladi. Bozor narxi - mazkur ob'yektning bahosi ochiq bozorda aslidan ancha uzoqlashgan, bo'lishi mumkin bo'lgan narx hisoblanadi. Agar tomonlar bitimni barcha ma'lumotlarga ega bo'lgan holda oqilona tuzsalar, favkulodda holatlar ularning bitimlariga o'z ta'sirini ko'rsatmaydi.
Oltinchidan, bozor narxi albatta pul birligida, masalan, so'm yoki dollar shaklida aniqlanadi. Bunda, avvalo, tanlangan valyuta asosida ish olib borish maqsadga muvofiqbo'ladi. Bundan tashqari, ish to'tishning mazkur usuli hisob- kitobning aniq bo'lishiga va valyutaning bir turidan ikkinchisiga o'tishda yo'lqo'yilishi mumkin bo'lgan xatoliklarning oldini olishga erishiladi. Mulkning narxini belgilashda baholovchi baholanayotgan ob'yektning aylanma daromadi, xavf-xatar, bu foydani nazorat qilib olish, bozor sharoitida o'rtachafoyda olish darajasi, shunga binoanboshqa ob'yektlarning bahosi, baholanayotgan ob'yektning xarakterli tomonlari, aktivlarning tarkibi va vazifalari (tarkibiy qismlari), bozor holati kabi asosiy faktorlarni to'liqhisobga olishga harakat qiladi.
Baho atamasi nafaqat iqtisodiyotda, balki boshqa soxalarda ham keng qo'llaniladi. Bularga: faoliyatni baholash”, “auditor bahosi”, “buxgalter bahosi” “ reyting bahosi” kabi iboralarni misol qilib keltirsak bo’ladi
Shu narsa printsipial ahamiyat kasb etadiki, sifatli bozor bahosida sarflangan xarajat bilangina chegaralanmaydi, balki iqtisodiy imidj, tashkilotning bozordagi urni, vaqt va xavf-xatar omili, raqobat darajasi kabilar albatta e'tiborga olinadi. Baholovchi baholash jarayoniga firmaning iqtisodiy kontseptsiyasidan kelib chikgan holda yondashadi. Mazkur kontseptsiyaning buxgalteriya kontseptsiyasidan farqi shundaki, u firmaning bozor bahosini belgilashga imkon beradi. Bu kontseptsiyada vaqt, xavf- xatar, sezilmas aktivlar, tashqiraqobatmuhit va baholanayotgan ob'yektning ichki xususiyatlari hisobga olinadi. Agar xususiy kapitalning balans bahosi uning real bozor yoki iqtisodiy bahosiga mos kelmasa, unda yashirin yoki balansdan tashqari kapital bo'lishi lozim. Xavf-xatar masalasiga kelsak, buxgalter bahosi “bitta xatar hammaga ta'sir ko'rsatadi”² degan karashdan kelib chiqadi. Ammo har bir firma daromad olishda xavf-xatarning turli shakllari bilan to'qnashadi va daromad olishning o'z xususiy darajasi bo'ladi. Shu ma'noda, buxgalter modeli firmaning real bahosini belgilay olmaydi. Iqtisodiy kontseptsiya bazasida belgilangan bahotashkilotning kelajakdagi taqdiri haqida real tasavvur beradi. Bu hamma uchun ya'ni xususiy tadbirkor, boshqaruvchi, iste'molchi, takdimotchi, bankir, sug'urta va soliq idoralari va investorlar uchun ham qadrlidir. Bozor qiymatining bahosi sotuvchi va haridorga tovarning asoslangan bahosiga tayangan holda bitim tuzish imkonini beradi.
Chunki bozor narxi nafaqat individual va kutilayotgan xarajatlarni, balki bitim ob'yektiga bozorning ta'sirini, umumiqtisodiy joriy tarakkiyotni, umuman bozordagi axvolni hamhisobga oladi. Bozor narxining qiymatini bilish xususiy tadbirkorga ishlab chiqarish jarayonining usishiga, Mulkni rivojlantirishga yunaltirilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish imkonini beradi. Baholashning o'zluksiz tarzda amalga oshirib turilishi boshqarish samaradorligining ortishiga olib keladi hamda bankrot va inkiroz holatlaridan ximoya qiladi. Baholash an'anaviy sarf-xarajatlarni kiskartirib, to'g'ri investipion qarorlar chiqarishga imkoniyat yaratadi. Agar nazarda tutilgan bitimning har bir ishtirokchisi u yoki bu ob'yektni o'zicha Baholashga urinsa, uning xarajatlari ahamiyatli bo'lib, ma'lumotlar bazasi shakllangan bular edi.
Professional baholovchida tashkilotlar mablagidan kup marta foydalanish natijasida, ma'lum aloka va kontaktlari asosida tranzaktsion sarf-xarajatlar kam bo'ladi. Bundan tashqari, Baholash ishlarini tashqil etishda professional bilim va ko’nikmalar zarur bo'ladi. Shuning uchun ham biznes bahosini belgilashni maxsus tayyorgarlikdan utgan ekspert-baholovchilar amalga oshiradilar. Professional baholovchiga buyurtma berganda investor u bilan shartnoma tuzadi. Shartnomada tomonlarning xuku k va burchlari belgilanadi. Baholovchi bajariladigan ishning sifatiga javobgar hisoblanadi, demak, noto'g'ri Baholash xavfi buyurtmachining emas, ekspertning zimmasiga yuklanadi. Va nihoyat, makroiqtisodiyot aspektida biznes bahosi iktisodni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solish richaglaridan biri xdsoblanadi hamda davlat va munitsipal mulklarni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ob'ektni samarali boshqarish va taksimlash maqsadida uning bozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach bu jarayonda kimlar ishtirok etishi va aynan kaysi ob'yektlarda mumkinligini ham aniqlash lozim. Narx belgilanayotganda ob'yekt va sub'yektlarning bahosi ham nazarda tutiladi. Baholash faoliyatining sub'yekti jismoniy va yuridik shaxslar, davlat hokimiyati organlari, o'z-o'zini boshqaruvchi tashkilotlarning baholovchilari hisoblanadi. Baholash jarayonining sub'yektlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- davlat hokimiyati organlari;
- tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari;
- baholovchilarning professional uyushmasi;
- buyurtmachi-baholovchilarni - baholovchi va yuridik yoki jimsoniy shaxslarning yozma shakldagi shartnoma buyicha o'zaro kelishuv asosida u yoki bu ob'yektning baholanishi amalga oshiriladi;
- baholash xizmatining iste'molchilari - ijro hokimiyatining bahohaqidagi hisobotda o'z aksini topadigan ma'lumotlarga ega bo'lgan jismoniy va yuridik shaxslari.
Ob'yektlarni individual tadbirkorlarning baholovchilari yoki baholovchi kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslar ham Baholashlari mumkin. Oxirgi holatda aynan baholovchi kompaniya ob'yektni Baholash uchun buyurtmachi bilan shartnoma to'zadi. Ob'yektni baholovchi sub'yektlar sifatida, bir tomondan, faoliyati qonun bilan belgilab qo'yilgan (baholovchilar) yuridik va jimoniy shaxslar (individual tadbirkorlar), ikkinchi tomonidan, ularning xizmatidan foydalanadigan iste'molchilar (buyurtmachilar) tan olinadi. Shu tariqa buyurtmachi va baholovchilar - birinchi bosqichning sub'yektlari, qolgan barchasini ikkinchi bosqichdagi sub'yektlar deb atash mumkin. Hokimiyat organlari tizimni shakllantirishda, talablarni belgilashda, baholash jarayonini tashqil etish uchun shart-sharoitlar yaratishda, normativ huquqiy aktlar va ularni ijro organlari tomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarning faoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi. Hokimiyat organlarining normativ huquqiy aktivini baholash jarayonini qat’iy tartibga boglanib kolishidan saqlash va real iqtisodiy hayotga imkon qadar yakinlashtirish maqsadida baholovchilarning o'zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishini maqsadga muvofiq ekanligi nazarda tutiladi. Baholash natijalarining iste'molchilariga kelsak, ular buyurtmachilar bo'lishi shart emas. Baholash natijalarining har qanday ishtirokchisi uning iste'molchisi bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, hokimiyat organlari ham (davlat yoki munitsipal mulk egalari ham privatizatsiya qilingandan keyin xususiy mulk egasi rolida chiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va iste'molchining extiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi ham mumkin.
Agar ob'yektni baholash jarayoni uni soliqqa tortish maqsadida mustakil baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, unda mustakil baholash xizmatining iste'molchisi ob'yektni baholash buyicha hisoboti bilan uning to'g'riligini nazorat qilish mazmuni bilan bog'liq ma'lumotlardan foydalanuvchi soliq organlari hisoblanadi. Soliqka tortiluvchi esa buyurtmachi vazifasida chiqadi va bu ikki tomonning qiziqishlari bir-biriga zid bo'ladi.
Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi uchun baholovchi to'liq javobgar bo'ladi. Ammo buyurtmachi baholovchini baholanuvchi ob'yektni Baholash bilan bog'liq hujjatlarning to'liqdigiga va baholovchiga ob'yektdan bemolol foydalanish huquqini berishga mas'ul hisoblanadi. Baholash ishini tashqil etishda baholash haqida shartnoma asos bo'lgan xollarda O'zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati haqida”gi fuqarolik qonunlari talablari tomonlar ihtiyoriga havola etiladi. Qonunga binoan shartnomada buyurtmachi va baholovchi jismoniy va yuridik shaxslar bo'lishi mumkin. Buyurtmachi baholovchidan farqli ularok individual xususiy tadbirkor bulmagan jismoniy shaxe hambo'lishi mumkin. Har ikki tomon orasida ma'lum bir ob'yektni Baholash haqida shartnoma rasmiylashtiriladi yoki uzoq muddatga bir qator ob'yektlarni Baholash haqida buyurtmachining arizasiga asoslaniladi.
Ta'kidlash joizki, “baholovchi” atamasi ikki ma'noda qo'llaniladi: birinchidan, baholovchi - Baholash jarayonini amalga oshiruvchi firma yoki individual tadbirkor; ikkinchidan, baholovchi - Baholash jarayonini amalga oshiruvchi professional jismoniy shaxs. Shu tariqa baholash jarayonini amalga oshiruvchilar bu borada umumiy kobiliyatga va huquqka ega bo'lgan, uning ustavi bilan tanish bo'lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo'lishi mumkin.
- Baholash ob'yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi: alohida moddiy ob'yektlar (ashyolar);
- shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan muayyan turdagi (kuchar yoki ko'chmas) mol-mulk;
- mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
- talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); ishlar, xizmatlar, axborot;
- intellektual mulk ob'yektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik muomalasida bo'lishi mumkinligi belgilangan boshqafuqarolik huquqlari ob'yektlari.
Baholanadigan ob'yektlar orasida biznes (tashkilotlar, idoralar, kompaniyalar) salmokli urinni egallaydi. Mulkni baholashda ob'yekt sifatida foyda olishga yunaltirilgan va tashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompleksi faoliyati namoyon bo'ladi. Tashqilot fuqarolik huquqi ob'yekti hisoblanib, xujalik oborotiga kiradi, xujalik operatsiyalarida ishtirok etadi. Natijada uning qiymatini baholashga extiyoj paydo bo'ladi. Tashqilotning mulkiy majmua tarkibiga uning maqsadlari yo'lida xizmat qiladigan, xujalik ishlarini yuritish uchun zarur bo'lgan, foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu bilan birga, ko'chmas mulk (yer maydoni, bino, inshootlar), mashinalar, asbob-uskunalar, boshqa transport vositalari, inventarlar, xom ashyo, maxsulot, mulkiy majburiyatlar, kimmatbaho kogozlar, nomaterial aktivlar, intellektual xususiy mulk ob'yektlari, firmaning nomi, xizmat belgilari, patentlar, litsenziyalar, yangiliklar, tovar belgilari kiradi. Shuning uchun Mulkni baholashda baholovchi tashkilotni uning xususiy kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy majmuaning ayrim qismlarini alohida baholaydi. Tashkilot baholash ob'yektining murakkab tizimi sifatida aniq baholanadigan chegaraga ega bo'lishi lozim, chunki baholanayotgan biznes har xil tarkibiy qismlardan iborat bo'ladi. Tashqilotning tarkibiga har xil bulimlarda va xududlarda joylashgan tsexlar, uchastkalar, xujalikni yuritish uchun zarur bugan ashyolar, maxsus bulimlar, idora tizimi, kommunikatsiya va aloka vositalari kirishi mumkin. Tashqilot mavjudligining tashqiliy- huquqiy shakli ham muhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar, xoldinglar, moliyaviy-sanoat guruxlari baholash ob'yekti bo'lishi mumkin. Bunday holatlarda bir biznes doirasida tarmokdan ajralib chikkan bir nechta kompaniyalar, bulimlar, filiallar birlashadi.
Mulkni to'g'ri baholash uchun pul okimini va ularning yunalishini, shu bilan birga, har bir bulimning xak- huquqlarini nazorat qilish kerak. Ob'ektning tarkibida ijtimoiy- madaniy jabxalar bor-yukligini, uning umummilliy kadriyatga ega ekanligini xam aniqlash lozim bo'ladi. Mulkni baholashda tashkilot yuridik shaxs bo'lgan holda bir vaqtning o'zida xujalik sub'yekti bo'lishi ham mumkinligini hisobga olish lozim. Shuning uchun ob'yektni baholash jarayonida ma'lum yuridik huquqlarning mavjudligini ham nazarda to'tish lozim. Bu mulkning baholash ob'yekti sifatidagi o'ziga xos jihatini namoyish etadi. Baholanayotgan mulkning o'ziga xos tomonlaridan yana biri shundan iboratki, baholovchi baholanayotgan ob'yektning mulkiy kompleksining qiymatini ham, tashqiliy va rivojlanish samaradorligini ham aniqlashi lozim.
Har qanday biznesning asosini tashkilotning ma'lum tashqiliy tizimda harakatlanadigan kapitali tashqil etadi. Shuning uchun mulkni baholayotganda baholovchi xususiy kapitalni ham ishlab chiqarish omili sifatida, ham mulkning asosiy mohiyati sifatida tashqiliy-huquqiy shaklini, tarmoq xususiyatlari va nomaterial aktivlarini, gudvillni nazarda tutgan holda aniqlaydi. Baholovchi tomonidan hisoblab chiqilgan daromad va xarajatlarning barchasi bozor narxining asosiy qiymatini tashqil etadi. Biznes faoliyatning aniq turi sifatida bozor iqtisodi sharoitida tashkilotning tashqiliy shakli sifatida mulkdorning sarflagan resurslarini koplab, daromad olishdagi extiyojlarini kondiradi. Biznes (tashkilot) tovarning barcha belgilarini o'zida mujassamlashtiradi va oldi-sotdi ob'yektiga aylanadi. Ammo u - alohida mavqega ega bo'lgan tovar hisoblanib, uning xususiyatlari esa Baholash tamoyillari, yondoshuvi va uslublariga xizmat qiladi.
Baholash ob'yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
• alohida moddiy ob'yektlar;
• shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan muayyan turdagi ko'char yoki ko'chmas mol-mulk;
• mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
• talab qilish huquqlari, majburiyatlar, qarzlar;
• ishlar, xizmatlar, axborot;
• intellektual mulk ob'yektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik muomalasida bo'lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolik huquqlari ob'yektlari.
Baholash maqsadlariga qarab baholash ob'yekti xususida bozor qiymati yoki bozornikidan farqlanuvchi qiymat qo'yiladi. Baholash ob'yekti qiymati turlarining qo'llanish sohasi va ularning farqlanuvchi xususiyatlari baholash standartlari bilan belgilangan. Baholash ob'yektini baholash pul shaklida amalga oshiriladi. Baholash ob'yektining bozor qiymati deganda eng ehtimol tutilgan narxi tushunilib, unga ko'ra mazkur baholash ob'yekti ochiq bozorda raqobat sharoitida, bitimning taraflari barcha zarur axborotga ega bo'lgan xolda o'z manfaatlari yo'lida oqilona va ixtiyoriy ravishda harakat qiladi, bitim narxining baland-pastligida esa biron-bir favqulodda holatlar, shu jumladan taraflardan birining ushbu bitimga qo'shilish majburiyati aks etmaydi. Agar biron-bir baholash ob'yektini baholashdan majburiy o'tkazish talabi mavjud bo'lgan normativ hujjatda yoki baholash ob'yektini baholash to'g'risidagi shartnomada qiymatning aniq turi ko'rsatilgan bo'lmasa, mazkur ob'yektning bozor qiymati belgilanishi lozim.
Mazkur qoida normativ hujjatda baholash ob'yekti qiymatining turini aniqlovchi, ushbu Qonunda yoki baholash standartlarida nazarda tutilmagan atamalardan foydalanilgan taqdirda ham qo'llanilishi kerak. Nazarda tutilganidan farqli shartlarda o'tkazilgan eng ehtimol tutilgan baho bozornikidan farqlanuvchi qiymat deb tushuniladi. Baholash faoliyatini rivojlantirish iqtisodiyotda islohotlar o'tkazish va O'zbekiston Respublikasida huquqiy demokratik davlat barpo etish jarayoning ajralmas qismi bo'lib hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasida bozor infratuzilmasining rivojlanishi bilan o'tgan yillar mobaynida baholash faoliyati shakllanish yo'lini bosib o'tdi va hozirgi kunda iqtisodiyotning mustaqil sohasiga aylandi. Baholash faoliyati haqidagi qonunga asoslangan, baholash faoliyatini tartibga solishning davlat tartibi shakllantirilgan. U yuridik shaxslarni litsenziyalash, jismoniy shaxslarni sertifikatlash, litsenzion talab va shartlarning bajarilishini nazorat qilishni o'z ichiga oladi.
O'zbekiston Respublikasida baholash xizmatlari sohasiga oid zarur huquqiy baza shakllantirilgan va ularning faol rivojlanishi uchun iqtisodiy sharoitlar yaratilgan. O'zbekiston Respublikasida baholash faoliyati oxirgi yillarda sezilarli darajada aniq va ahamiyatli natijalarga erishdi. Shu bilan birga, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar o'zgarishsiz bo'lmaydi, baholash faoliyati, mutaxassislik faoliyatining turi sifatida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning joriy talablariga javob berishi lozim. Milliy amaliyotimizning joriy va bo'lgusi holati tahlili ko'rsatishicha, yaqin yillar baholash faoliyatining sifati yanada ortishi bilan tavsiflanishi kerak. Bu jarayonlar, ayniqsa, jahon moliyaviy inqirozi sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi.
Respublikamizda baholash faoliyati tushunchasi va baholovchi kasbi paydo bo'lganidan buyon hali uncha ko'p vaqt o'tgani yo'q. Ularga bo'lgan zaruriyat Respublikada iqtisodiyotni boshqarishning ma'muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor usullariga o'tish borasida rejali ishlar olib borila boshlangani tufayli vujudga keldi. Ushbu o'tish davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas'uliyatni o'z zimmasiga oldi. O'zbekistonda baholash institutining rivojlanishi yagona tizimni yaratish yo'nalishida amalga oshirilmoqda. Bunday tizimning asosi yagona uslubiy kenglik bo'lishi mumkin, uning tamoyiliga O'zbekiston Respublikasida baholash faoliyatini rivojlantirish kontseptsiyasida asos solingan. Keltirilgan kenglik quyidagilarni nazarda tutadi:³
1. Baholash faoliyatining har bir elementi (komponenti, tarkibiy qismi) ning rivojlanishi, u o'z ichiga quyidagilarni oladi:
- baholash qonunchilik bazasining rivojlanishi;
- baholash uslubiy bazasining rivojlanishi;
- baholash sub'yektlari (baholash tashkilotlari, shu jumladan,
baholovchilarning o'zi) ning rivojlanishi;
- baholashni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ma'lumot manbalarining rivojlanishi;
- litsenziyalovchi organning rivojlanishi;
- ta'lim muassasalarida baholovchilarni tayyorlash va malakasini oshirishning rivojlanishi;
- mutaxassis jamoat tashkilotlarining rivojlanishi;
- baholash buyurtmachilari (shu jumladan, davlat) ning rivojlanishi;
- baholash natijalaridan foydalanuvchilarning rivojlanishi.
2. Baholash faoliyati sistemasining umumiy rivojlanishi, u o'z ichiga quyidagilarni oladi:
- har bir elementni rivojlantirishning alohida maqsadlarini baholash faoliyati sistemasini rivojlantirishning yagona maqsadiga birlashishi;
- baholash faoliyati sistemasi ichida barcha elementlarning o'zaro aloqalarini rivojlanishi;
- baholash faoliyati sistemasi va boshqa sohalar (buxgalteriya hisobi, audit, moliyaviy hisobot, kadastr faoliyati, bank faoliyati, sug'urtalash va boshqalar) ning o'zaro aloqasining rivojlanishi;
- baholash faoliyati sistemasini boshqarishni tashqil qilinishi;
- Respublika regionlarida baholash faoliyati sistemasining rivojlanishi.
Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va keskin vaziyatlardan chiqish, ular tug'diradigan muammolarni hal etish zarur bo'lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo'llandi va bunday yondashuv oxir-oqibatda o'zini to'la oqladi” Huquqiy davlat va bozor munosabatlariga asoslangan xo'jalik mexanizmini shakllantirish hozirgi vaqtda Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadidir. Bozor mexanizmlarini rivojlantirish, o'z navbatida, iqtisodiyotning barcha sohalarida raqobat muhiti shakllantirilishini ko'zda tutadi.
Har xil turdagi mol-mulkni baholash shu masalalarni hal etishda yordam berdi. Huquqiy davlatni yaratish va rivojlantirish masalalari jamiyatning barcha a'zolari uchun teng huquqlarni, shu jumladan mulkiy huquqlarni ta'minlashga doir chora-tadbirlarning butun bir kompleksini o'z ichiga oladi. Shu bois, ana shu huquqlarni himoyalash va ular adolatli tarzda iqtisodiy baholanishi uchun shart- sharoit yaratish har qanday huquqiy davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Shunday qilib, baholash faoliyatini rivojlantirish O'zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni isloh etish va huquqiy demokratik davlat barpo qilish jarayonining ajralmas qismidir. Ma'lumki O'zbekiston Respublikasining 1999 yil 19-avgustdagi “Baholash faoliyati to'g'risida”⁴gi Qonuni mamlakatimizda baholash faoliyatinitakomillashtirish, mavjud vaziyatlarni tartibga solish uchun yo'l ochdi va Qonun hujjatlari tuzishga asos bo'ldi.

2. 
   Baholash faoliyati jarayonini nazorat qilish va tartibga solishning jahon tartibi.
   

Xorijiy mamlakatlar jumladan MDH davlatlari ichida Rossiya uchun davlatga bozor yo'nalishlarini rivojlanishiga ko'plab iqtisodiy muammolar taalluqli. Ularning ko'plari nostandart va o'ziga xos. Bu birinchi navbatda biznesni baholash muammosiga tegishli. Inqiroz davrida asosiy e'tibor zamonaviy mutaxassislikni tushunishga qaratilgan. Har qanday tashkilotni to'g'ri boshqarishni talab etadi. Biznesni baholash juda katta rol o'ynaydi. Yaxshi xulosalar qabul qilishda baholash xizmatidan foydalanish zarur.

Asosiy maqsad menedjerlarga o'ziga xos fikrlashni o'rgatish, har bir boshqaruv xulosasi har tomonlama o'ylangan, kompaniya qiymatini oshishiga zamin yaratib berish. Jamg'arma bozori rivojlangan joyda, kompaniyaning bozor qiymati real baholanadi. Rossiyada hali bunday emas lekin ob'yektiv biznesni baholash bozorining asosida jiddiy tahlillar yotadi. Tabiiyki, bugungi kunda Rossiyaning real tahlillari aniq emas. Shuningdek bizning davlatda har doim ham tashkilot bahosi va aktiv materiallar bahosi doimo teng bo'lmaydi. Bizda tashkilotlar rivojlanishi aniq strategiyalar asosida bo'ladi va keyinchalik biznes qiymatini o'zgarishiga bog'lanib qolmaydi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, jamg'arma bozorlari narxining o'sishiga har xil munosabat bildiradi. U asosan, uzoq muddatli faktorga tayanadi. Jamg'arma bozori shunga e'tibor beradiki, masalan, bio-texnologiya yo'nalishida kompaniyaning paydo bo'lishi uchun unga uzoq muddatli, istiqbolligini inobatga olishadi. Demak, bozor faqat foyda keltiruvchi aksiyalarga tayananib qolmaydi. Bozor shuni talab qiladiki, tashkilot hozirgi va kelayotgan belgilangan foydani buzmasligi shart. Korxonalar qo'shilishi natijasida har doim ham qo'shilgan korxonalar narxi oshmaydi. Bu yerda nafaqat chuqur tahlil, balki qo'shilish rejasi chuqur o'rganilishi kerak. Eng asosiy tomoni shundaki Rossiyada ko'chmas mulk bozori rivojlanishi natijasida baholovchi kasbi paydo bo'ldi. Baholovchi echishi lozim bo'lgan asosiy muammolar baholashga bog'liq. U oldi-sotdi shartnomasida asosiy o'rinni egallaydi. Baholovchining asosiy mijozi davlat hisoblanadi. Hozirgi kunda oddiy fuqaro ham mijoz bo'la oladi. Ular erni qiymatini baholash uchun kvartira hamda dala hovlilarni sug'urta qilish uchun murojat qilishadi. Ko'chmas mulkni oldi-sotdi shartnomasi nafaqat ixtiyoriy, balki majburiy ham bo'lishi mumkin. Mutaxassis bahosi nafaqat asosiy muommolarni, balki oldi sotdi, ijara va ko'chmas mulkni qaytib kredit olishga yordam beradi. Baholash sug'urta vaqtida ham qo'l keladi, mulkning qiymatini belgilab beradi. Ajrim vaqtida mulkning bo'linishida ham baholovchining o'rni alohida ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan bozor iqtisodiyotida baholovchining o'rni, boshqaruvi, moliyaviy menedjerlik faolyati juda o'rinli. Rossiyadagi baholash faoliyatining metodologik asoslari o'ziga xos xususiyatlarga ega. Rossiya Federatsiyasi Xalqaro baholash standarti qo'mitasining (XBSQ) a'zosi hisoblanadi. Xalqaro baholash standartining kirish qismiga kiritilgan XBSQ materiallari: Xalqaro baholash standartining qo'mitasi masalalari ikkilamchi xarakterga ega:
- baholash standartlarini mulk narxini baholash va uni dunyo bo'yicha qo'llash uchun ishlab chiqish va jamoat ehtiyojidan kelib chiqqan holda chop (nashr) etish mumkin bo'lsa, turli mamlakatlar standartlarini uyg'unlashtirish, standartlarni qo'llashda va shakllantirishda farqlikni aniqlash.
Xalqaro baholash starndartlari umumiy qabul qilingan prinsip va baholash tushunchasi kabi mashhur bo'lgan baholash kasbiga kiritilgan yoki eng zo'r amaliyotni taqdim etadi. Tahmin qilinadiki, XBSQ a'zolariga tegishli xalqaro baholash starndarti va milliy standartlar bir-birini to'ldirib, qo'llab-quvvatlash kerak. XBSQ shakllantirish yoki milliy va xalqaro baholash standartlari farqlarini ochib berishga jonbozlik qilmoqda. Xalqaro baholash standartlari shunday yo'l yo'riqlarni talab etadiki, mahalliy amaliyot milliy yo'nalshtirishdan farqlanish kerak. Ajralish holatlari bor joyda, amaliyot olib borayotgan mutaxassislar qiymatdagi farqlarni sonlarda ko'rsatib va tushuntirib berishlari kutiladi. Metodologiyaning to'liq o'rganilishi va mulk yoki bozorlarning aniq turlarida qo'llanilishida tegishli adabiyot hisoblanadi. Shu sababli XBSQ malakali baholovchilarni ularni butun faoliyati davomida qo'llab-quvvatlaydi. Xalqaro baholash standarti baholovchilar nima qilishi kerakligini aytishadi, lekin aniq muolajalar va metodologiyalar qanday qo'llanilishini tushuntirib berishmayapti. XBSQ tan oladi, baholovchi har bir muammoni echimiga qanday yondashishiga, ishga aloqadorligi va kerakli xulosalar chiqarishiga bog'liq. Baholash amaliyoti kengashi natijasida mulk qiymatini baholash atamasi o'rnini aktivlar qiymatini baholash atamasi egalladi, moliyaviy hisobotlardan foydalanishda qo'llaniladi.
XBSQ xalqaro baholash standartini xalqaro moliyaviy standart hisoboti va boshqa standart hisobotlarida va baholovchilarni boshqa soha standartlariga muvofiq ish ko'rishlariga erishildi. Boshqa sohalar standartlari, masalan, buxgalteriya hisoboti baholashda qo'llanilishi mumkin.
XBSQ baholovchilariga baholashda buxgalteriyadan foydalanishni tavsiya etadi. Baholovchi moliyaviy hisobot standartlari talablariga moliyaviy hisobot yoki boshqa buxgalteriya ilovalarini baholash faoliyati asosida rioya etishi shart. Ikkita standartlarda qarama-qarshilik yuzaga kelganda baholovchi bu holatni ochib berishi shart. So'nggi ko'rsatma judayam muhim, shu bilan birga qiyin. Chunki buxgalteriya hisobini isloh qilish butun dunyoda, shuningdek Rossiyada milliy buxgalteriya standartlariga olib kelinishiga sabab bo'ldi. Mavjud qo'llanma “Baholash faoliyatini metodologiyasi Rossiya Federatsiyasi zamonaviy holati va baholash faoliyatining rivojlanishi” fondining tehnik vazifalari asosida bajarilgan iqtisodiy tahlil byurosi” XBS va YBS to'plamiga muvofiq 2000-yil Rossiya baholash standartini o'z ichiga olgan. Rossiya tomonidan ushbu jamoaviy ish muhokama qilingan va ijobiy baholangan. Bu proekt davlat organlari tomonidan o'z vaqtida va talab etilayotgan ish deb topildi. Rossiya mulkchiligiga taqdim etilgan materiallar proekt mualliflari tomonidan quyidagi normativ-hujjatlarni o'z ichiga oladi:
- RF baholash faoliyatining rivojlantirish kontseptsiyasi;
- tashkilotni baholash qiymati standarti;
- ko'chmas mulkni baholash standarti;
- mashina va jihozlarni baholash standarti.
Nomoddiy aktiv va intellektual salohiyatlarni baholash me'zoni to'g'risida to'xtalib o'tish muhimdir. Quyida keltirilgan hujjatlar loyihalari ilova sifatida hujjatga kiritilgan, ular 6-aprel 2000-yilda o'tkazilgan “Sohalararo kengash yig'ilishi”⁵ da muhokama qilingan. Oxirgi jarayon Rossiyaning kichik mulki tashqil qilingan va mualliflik jamoasining asosiy bajaruvchi qismi “Baholash me'zoni” ko'chirma hujjatlar loyihasini tayyorlashga ruhsat berildi. Bu hujjat Sohalararo kengashining roziligidan keyin va Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan o'zgarishlar tasdiqlandi.
Xalqaro va Evropa me'yorlari tarkibiga mos keladigan bir qator umumiy va tashqiliy me'yorlarni o'z ichiga oladigan ma'muriya va alohida yo'nalishdagi baholash faoliyati. Bu bo'limga kiradigan tayyorlangan loyiha ko'rinishida to'rtta boshqaruv hujjatlari ham huddi shunday tayyorlangan. Bu materiallardan terminlar bo'limi istisno, bu savollar alohida adabiyot shaklida nashr etilgan. 2003-yildagi MSO va ESO islohat bo'yicha ishlarni tasvirlash, Rossiyaning buxgalter uchyotini MSFOga o'tishi munosabati bilan yangi ma'lumotlarda Rossiya standartlari va boshqarish mulkni qiymatini baholash bo'yicha barcha bo'lib o'tgan o'zgarishlarda aks etadi. Parlament eshituvining ishtirokchilari “Rossiya federatsiyasida qonun chiqarish faoliyatining muammolari 6-dekabr 2002-yilda Davlat Dumasida bo'lib o'tgan yig'ilishda dokladlarni muhokama qilib chiqib quyidagilarni ta'kidlab o'tishdi:⁶ “Hozirgi davlat siyosati qonuniy normativ aktlarni qabul qilishda (standartlarni, metodik tavsiyalarni va boshqa hujjatlarni) ularni tez o'zgaruvchi qoidalar asosida qabul qilish kerakligi haqida guvohlik beradi. Shuning uchun Rossiya mulkiga o'zining amaliyotida xalqaro baholash standartini, Evropa baholash standarti va o'z-o'zini boshqaruvchi baholash standartidan foydalanish tavsiya etiladi. Shuning bilan bu narsalar Rossiya Qonunchilik palatasiga qarshi bo'lmasligi kerak” Rossiya mulkiga iqtisodiy sharoitlar o'zgarib turganligi uchun kerakli o'zgarishlarni kiritishni tavsiya qiladi. Oxirgi paytda faol chop etilayotgan metodik tafsilotlarga keladigan bo'lsak, bular metodik asoslarga emas, balki tor metodik ta'minlovlarga kiradi. Bunday muolajalar qolgan to'rtta kitobda ko'rib chiqiladi. Bu kitoblar mualliflari shuning bilan shunga o'xshash barcha kitoblar mualliflari hisoblanadi. Rossiyada bozor iqtisodiyotini rivojlantirish bilan korxona va muassasalarning raqobatbardoshliligi, asosiy faktori ularning uzoq muddatli biznes rejasi rivojlantirishi maqsad va vazifalari-real qiymatning oshishish va sifatli boshqaruv tizimini o'rnatishdir. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki korxonalarning uzoq muddatli va mustaham faoliyatini aniqlashda jamiyat va davlatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda narxning ijobiy dinamikasi yordam beradi.
Rossiyada bozor iqtisodiyoti paydo bo'lishi natijasida biznesni baholash uchun tehnologiyalardan foydalanish sezilarli dajarajada oshdi. Birinchi navbatda ko'chmas mulk bozorining o'sishi uning bozor qiymatini baholash talabini oshiradi. So'ngra kredit, sug'urta va ijara munosabatlarini rivojlantirish, ko'chmas mulk, shuningdek, mashina va jihozlar oldi-sotdisi, biznes rejalari ishlab chiqarish, tashkilotlarning ko'chishini va ajralishi aksiya sotish uchun auksion hamda konkurslar o'tkazilishi, bankrotlik va boshqa ko'plab xo'jalik amaliyotida yuzaga keladigan holatlar u yoki bu ob'yektlari aniq holatda ishonchli baholashga bo'lgan ehtiyojni shakllantiradi. Kompaniya menejmentining yo'l-yo'riq va usullari qay darajada bo'lishi bu biznesni baholashda va tashkilotni kuzatishda yordam beradi, shu bilan birga tashkilotni bozordagi bahosini tushishini oldini oladi. “Rossiya federatsiyasining huquqiy ba'zasini baholash faoliyati tahlil qilindi hamda biznes yo'l-yo'rig'i va usullarini baholash qiymati umumlashirildi. Bu kitob keng auditoriyaga mo'ljallangan” Rossiya federatsiyasi iqtisodiyotida baholash faoliyatning o'rni va vazifasi o'ziga xos va o'ziga mosdir. Rossiya iqisodiyotining takomillashishish, ya'ni bilim, tajriba va ma'lumotlardan foydalanishga bo'lgan ehtiyojni aniqladi. Birinchi navbatda bu iqtisod, boshqaruv va huquqshunoslik sohalariga tegishli. So'nggi yillarda Rossiya iqtisodiyotida mustahkam o'sish holatlari ku zatilmoqda. OAV ma'lumotlariga ko'ra Rossiyada chet el investitsiyasi hajmi oshmoqda. Baholash faoliayati davlat tomonidan makroiqtisodiy masalalarni boshqaruv va iqtisodiy yo'lga qo'yishda xizmat qiladi, baholash davlat va prinsipial mulklarni boshqarishda alohida ahamiyatga ega. Mulklarning dastlabki bo'linish davrida baholash xizmatlarning to'liq tarqalmasligi shunga olib keldiki, atayin pasaytirilgan narxlarda davlat korxonalarining ko'plari shaxsiy mulkka aylantirildi. Davlat iqtisodiy ob'yektlarni past narxlarda sotishi natijasida, ularning faoliyatidan keladigan foydani o'zlashtirish huquqini yo'qotdi.
Quyidagi hamma faktlar biznesda baholash zaruriyatini ko'rsatadi. Iqtisodiyotda har qanday hatti- harakat baholashga uchraydi. Bozor tamoyillari turli xil mulk ob'yektlarini baholashni talab qiladi. Turli xil (tashkilot, biznes, intelektual mulk va boshqa mulkiy va nomulkiy huquqlar) mulk ob'yektlarini baholash natijalari xususiy va davlat sektorlarida xulosa chiqarishda asos bo'lib xizmat qiladi. Narxni bahosi bu korxona kelajakda qanday ishlashi haqida tushunchalar beradi. Bu hamma uchun qimmatli: boshqaruvchilar, iste'molchilar, etkazib beruvchilar, bankirlar, sug'urta va soliqchilar uchun. Narx bahosi Rossiyaning zamonaviy biznesmenlari, muhandislari uchun eng kerakli qurol bo'lib qoladi. Baho faoliyati haqida tushunchalarsiz korxona rahbari, davlat amaldorlari, siyosatchilar va oddiy fuqarolar uchun bozor sharoitida juda qiyin bo'ladi. Bozor narxining bahosi sotuvchilar va haridorlar o'rtasida tovar bahosiga tayanib bitim tuzishga yordam beradi, chunki bozor narxi nafaqat chiqimlarni bozordagi holatni, balki umumiy iqtisodiy rivojlanishni hisobga oladi.
Biznes jarayon bahosi korxonalarga reja ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi. Bozor narxi o'lchamini bilish tadbirkorga biznesda bozor narxini kengaytirishga yo'naltirilgan tadbirlar majmuasini ishlab chiqarishga yordam beradi. Doimo olib boriladigan baho narxi boshqarish natijasini ko'taradi va inqirozga uchrashini oldini olishga yordam beradi. Baholash investitsion qarorlarni to'g'ri qabul qilishda, yordam beradi. Agar har bir ishtirokchi tahlil qilinayotgan bitim loyihasini mustaqil baholashga harakat qilganda chiqimlar ozroq bo'lgan bo'lar edi , chunki bu ma'lumotni boshqalar ko'chirib ololmas edi.
Malakaviy baholovchida ishlab chiqarish vositalarini ko'p ishlatish natijasida muammolalar kamroq uchraydi. Bundan tashqari baholash ishlarini olib borish alohida bilim va o'ziga xos qobiliyatni talab qiladi. Shuning uchun hozirgi zamon iqtisodida narx bahosi iqtisoslashtirilgan tayyorlovni o'tab kelgan ekspert baholovchilar olib boradi, malakaviy baholovchiga buyurtma berayotib, buyurtmachi baholovchi bilan bitim tuzadi. Bu bitimda tomonlarning huquq va majburiyatlari ko'rsatiladi. Baholovchi olib borayotgan ishning sharoiti uchun javobgar hisoblanadi, vaholanki noto'g'ri baholash xavfi buyurtmachining emas, balki baholovchining zimmasiga yuklatiladi. Shu tomonlarini hisobga oladigan bo'lsak Rossiyada ham baholash faoliyatida o'ziga yarasha kamchiliklar mavjud va ular izchillik bilan, bosqichma- bosqich bartaraf etib kelinmoqda.

2. 
   Xalqaro baholash stadartlari.
   

Har qanday baholash usulining maqsadi mulk erkin bozorda sotilishi kutilayotgan narxni aniqlashdir. Shuning uchun, model ko'chmas mulk xaridorlari va egalari ushbu bozorda ushbu mulkning bozor qiymatini qanday baholashlarini aks ettirishi kerak.
Xalqaro baholash standartlariga ko'ra, bozor qiymati tegishli marketingdan so'ng tijorat bitimida xohlovchi xaridor va sotuvchi o'rtasida baholash sanasida mulk o'zgarishi kerak bo'lgan pul miqdoriga teng bo'lgan taxminiy miqdor sifatida belgilanadi. har bir tomonning malakali, oqilona va majburlashsiz harakat qilishiga tayanish. Bular. bozor qiymati tushunchasi bozor ishtirokchilarining jamoaviy idroki va xatti-harakati bilan "bog'langan". U bozordagi bitimlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan turli omillarni tan oladi va ularni qiymatga ta'sir qiluvchi boshqa ichki yoki bozordan tashqari mulohazalar bilan ajratib turadi.
Bozor qiymatining taxminan bir xil ta'riflari Evropa, Amerika va Rossiya standartlari taxminlar.
Xalqaro baholash standartlari dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridagi professional baholash tashkilotlarini birlashtirgan xalqaro tashkilot boʻlgan Xalqaro baholash standartlari qoʻmitasi (IVSC) tomonidan ishlab chiqilgan. AQShda ham, Evropada ham baholash uchun “qoidalar” yoki “standartlar” mustahkam qonunlar to'plami sifatida qaralmaydi. Shuning uchun IVSCning asosiy vazifalaridan biri milliy baholash standartlari va xalqaro hamjamiyat ehtiyojlari uchun eng mos keladigan standartlar o'rtasidagi muvofiqlikka erishishdir.
Xalqaro baholash standartlari siyosiy chegaralarga bog'liq bo'lmagan iqtisodiy tamoyillarning birligini aks ettiruvchi ma'lum bir yagona asosga ega.
2000 yil 1 iyunda IVSC qabul qilindi yangi nashri Xalqaro baholash standartlari (ISO 2000), unga kiritilgan hujjatlar sonidan deyarli 2 baravar ko'p,⁷ ilgari amalda bo'lgan IVS va 2001 yil 26 iyulda IVS 2001 yil nashrida qabul qilingan.Ushbu nashr 2000 yil nashri va qoidalarini ishlab chiqadi va chuqurlashtiradi. baholash xizmatlari bozoridagi joriy o'zgarishlarni aks ettiradi. U Xalqaro Moliyaviy Hisobot Standartlari Kengashi (IASB) ishtirokida ishlab chiqilgan moliyaviy hisobot maqsadlari uchun baholash bo'yicha yo'riqnomani o'z ichiga oladi.
IVS 2001 standartlarni qo'llash bo'yicha 2 ta tavsiyani o'z ichiga oladi. 1-sonli tavsiyanomada moliyaviy hisobotlar maqsadlarida standartlarni qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari, 2-sonli tavsiyalar - kafolatlangan kreditlash maqsadlarida amalga oshirilgan baholashda standartlarni qo'llash ko'rib chiqiladi.
IVS 2001 shuningdek, ko'chmas mulkni, ijaraga berish huquqini, mashina va uskunalarni, nomoddiy aktivlarni, biznesni baholashga, shuningdek baholashda toksik ifloslanishni hisobga olishga bag'ishlangan 7 ta uslubiy qo'llanmani o'z ichiga oladi. IVSga 3 ta sharh rivojlanayotgan bozorlarda baholashning o'ziga xos xususiyatlari, davlat sektori aktivlarini baholash, shuningdek, bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi talablariga muvofiq aktivlarni baholash bilan bog'liq masalalarni muhokama qiladi.
IVSC ning ko'p yillik standartlarni ishlab chiqish ishlari xalqaro darajada standartlashtirishning o'zi milliy standartlarni yaratish jarayonidan sezilarli darajada farq qilishini anglab etdi.
Ko'pgina mamlakatlarda tijorat huquqi va tegishli tartibga solish tartib-qoidalari baholash faoliyatini standartlashtirishning ba'zi yo'nalishlarini oldindan belgilab beradi. AQSh baholash fondi, turli tashkilotlar Evropa Ittifoqida va Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlarining tartibga solish institutlarida - bu to'liq ro'yxat emas milliy tashkilotlar amaliy baholash standartlari uchun asos soladi. mulkni baholash amerika standarti
Milliy baholash standartlari quyidagilarni aks ettiradi:

• 
  1. ichki siyosat va o'rnatilgan amaliyot tamoyillari
  
• 
  2. Milliy siyosiy va ijtimoiy maqsadlar
  
• 
  3. Turli xil urf-odatlar va til xususiyatlarining ta'siri
  

Professional baholash standartlari professional standartlardir professional tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan baholash amaliyotlari va a'zolarining faoliyatini nazorat qilish uchun davlat. Standartlarni bilish baholovchilarga umumiy atama, kontseptual apparat va baholash usullari.
Mulkni baholash klassik va zamonaviydan kelib chiqadi iqtisodiyot. 40-yillarga kelib. XX asr ko'plab mamlakatlarda rivojlangan asosan o'xshash tamoyillari va baholash usullari, lekin faqat ichida asrning ikkinchi yarmida baholash tushunchasiga yondashuv ishlab chiqila boshlandi kasbiy intizom.
60-70-yillarda. bir qator milliy baholovchi tashkilotlari a'zolari uchun tadbirlar. Bu misolga boshqalar ham ergashgan. Tarkib standartlar professional mulohazalarni amaliy bilan birlashtirgan bozor ehtiyojlari. Ba'zi mamlakatlarda standartlar kiritilgan to'liq yoki qisman milliy qonunlarga va qoidalar. Biroz tashkilotlarda nazorat va ijro tartib-qoidalarini ishlab chiqishga imkon beradi qoralash va tashkilot a'zosi kasbiy maqomidan mahrum qilish standartlar yoki tegishli axloq qoidalari jiddiy buzilgan taqdirda baholovchilarning professional uyushmalari buni yaqqol ko'rsatadi bozor iqtisodiyoti doirasida ularning asosiy funksional vazifasini hal etishdan iborat iste'molchilarga yuqori sifatli professional xizmatlarni taqdim etish - baholash faoliyati uchun tartiblarni standartlashtirish orqali erishiladi. Boshqalar boshqacha qilib aytganda, standartlashtirish birlashmalarning barcha faoliyatining asosini tashkil etadi milliy va xalqaro baholovchilar.
Xalqaro baholash standartlari (IVS) yagona qoidalar majmui sifatida Professional mulkni baholashni o'tkazish uchun baholovchilar kerak muayyan qoidalarga amal qilish va maxsus foydalanish birgalikda ifodalovchi ushbu faoliyat sohasidagi terminologiya bir turdagi professional "asbob" baholovchi. Berilgan vaziyat xalqaro standartlarni ishlab chiquvchilar tomonidan aniq amalga oshirildi baholash, shuning uchun Xalqaro standartlarning maqsadlaridan biri hisoblanadi baholovchilarni muayyan baholash vositalari to'plami bilan ta'minlash mulk. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Xalqaro baholash standartlari juda muhim hujjatdir. Aniqlik uchun, mumkin ba'zi raqamlar. To'rtta amaldagi mulkni baholash standartlari qiymatning 16 ta asosiy turlarini, 30 dan ortiq maxsus atamalarni belgilash; 27 standartlarning maqolalari baholovchilar tomonidan ma'lumotlarni oshkor qilish qoidalariga bag'ishlangan yakuniy hisobotlarni baholash va to'g'ri tayyorlash; taxminan 60 standartlarning qoidalari qanday turlarini belgilovchi batafsil qoidalarni o'z ichiga oladi xarajat va ushbu turdagi xarajatlarni hisoblashning tegishli usuli turli mulkiy aktivlarni baholashda baholovchilar tomonidan qo'llanilishi kerak.
Standartlar tomonidan belgilangan qoidalar tizimdir birinchi navbatda tuzilish bilan belgilanadigan o'zaro bog'liq normalar standartlarning har birining normalarini qurish. Standartlarning bo'limlari tuzilgan standartning maqsadini ko'rsatishdan boshlab ma'lum bir ketma-ketlik va uning doirasi, so'ngra terminologiyaning ta'riflari, keyin esa baholashning ma'lum bir ketma-ketligini belgilaydigan qoidalar, va qiymatning u yoki bu asosiy turini aniqlash metodologiyasi. Har bir standartning mustaqil bo'limi kompilyatsiya qilish qoidalariga bag'ishlangan baholash hisoboti. Ushbu tuzilma har biri uchun takrorlanadi to'rtta standart, bu odatda Xalqaro baholash standartlarini yaratadi yagona muvozanatli va to'liq harakat.
Baholash qoidalarini qisqartirish nimaga asoslanganligi haqidagi savol qiziqtiradi. turli mulkiy aktivlarni bitta hujjatda. MSO ishlab chiquvchilari standartlarga kiritilgan qoidalarni qurish, o'z oldiga vazifa qo'ydi umumlashtirishning yuqori darajasiga erishish va baholash qoidalaridan abstraktlashtirish mulkiy aktivlarning ayrim turlari, bunday normalarni yaratishga intildi, bu ko'plab mulkiy aktivlarni baholash uchun mos keladi. Natijada IVSga kiritilgan qoidalar shu qadar umumiy xarakterga egaki, ishlab chiqilgan standartlarni haqli ravishda baholash tamoyillari to'plami deb atash mumkin, ya'ni. kengroq va umumiy qoidalar. Baholashning umumiy tamoyillarini shakllantirishda standartlarni ishlab chiquvchilar muqarrar ravishda har qanday baholashning asosiy mezonlarini topishga to'g'ri keldi mulkiy aktivlar. Bunday mezon "foydalilik" dir. Qanday IVSga kirishning 7-bo'limida qayd etilgan "baholashning asosiy mezoni" har qanday ko'chmas yoki ko'char mulkning foydaliligi. General baholash jarayonida qo'llaniladigan tartiblarning maqsadi aniqlash va baholanayotgan mulkning foydalilik darajasining miqdoriy ifodasi”. Mulkiy aktivning "foydaliligi" iqtisodiy kategoriyadir, qiymatning qandaydir ko‘rinishida ifodalanadi. Biroq, ko'pincha bozor qiymati tushunchasidan foydalangan. Baholash qoidalarini yagona hujjatda birlashtirishning yana bir mezoni ularning standartlar ishlab chiquvchilari tomonidan "eng yaxshi" deb tan olinishi, ya'ni. Ichida ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish professional baholash. Har qanday qoidalarni "eng yaxshi" deb tan olish Xalqaro baholash standartlari qo'mitasining ishi davomida amalga oshirildi
IVSCga a'zo davlatlarni baholashning milliy amaliyotini umumlashtirish orqali. IN Shuning uchun xalqaro baholash standartlari to'plamidir tomonidan yaratilgan Baholash uchun yagona amaliyot qoidalari turli milliy amaliyotlarni umumlashtirish. Ammo milliydan farqli o'laroq IVSCga a'zo davlatlarning baholash standartlari baholash uchun qoidalar to'plami xalqaro daraja boshqa sifat darajasiga ega. Bu quyidagilarni anglatadi. Agar milliy baholash standarti mavjud bo'lsa "eng yaxshi" milliy amaliyot, baholashning xalqaro standarti emas milliy standartlarning faqat eng yaxshisini ifodalaydi va shakllantiriladi turli mamlakatlarning milliy baholash amaliyotlarini umumlashtirish orqali. Aniq aytganda, xalqaro standart turli xildagi qoidalarni o'z ichiga oladi Xalqaro a'zolarning fikriga ko'ra, milliy baholash standartlari ning ehtiyojlarini aks ettirish uchun baholash standartlari qo'mitasi xalqaro darajada professional mulkni baholash. Shunday qilib, masalan, ichida bo'yicha hisobotlarga nisbatan Xalqaro baholash standartlariga kirishning 9.1-bandi baholashda “standartlarning maqsadi xalqaro standartlarni o'rnatishdir foydalanishdagi chalkashlikni kamaytirish yoki yo'q qilish uchun mo'ljallangan qoidalar baholash hisobotlari va ularni yaxshiroq tushunishga hissa qo'shadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, qo'mitaning har bir a'zosi qo'shilishga intiladi ularning milliy amaliyotining xalqaro standarti, bir turi mavjud kurash. Misol uchun. Germaniya Federal Baholovchilar Ittifoqi (BVS) rasman Xalqaro standartlar qo'mitasidagi ish maqsadini e'lon qildi baholash - milliy va umumevropa uslublari va ta'riflarini keltirish xalqaro miqyosda tan olinishi. Bu muhim, eslatma BVS vakolatli vakili, chunki u qo'shimcha yaratadi nemis va Yevropa baholovchilarining kelajakdagi xulosalariga ishonch ularga ma'lum bo'lgan usullar bo'yicha ishlashga imkon beradi. Chunki Xalqaro baholash standartlari bir qator qoidalarni o'z ichiga oladi mulkni baholash, ular yuqorida majmui sifatida ko'rib chiqildi umumlashtirish orqali yaratilgan mulkni baholashning yagona qoidalari baholash faoliyatining turli milliy amaliyotlari. Bunday bayonet aniqlashtirishni talab qiladi.
Rus adabiyotida I.S. Zikin buni ta'kidladi Yagona qoidalarning kodekslari "kvazi-huquqiy⁸" tartibga soluvchilar sifatida xalqaro savdoda urf-odatlar va foydalanish kodifikatsiyalarini ifodalaydi; nodavlat darajada amalga oshirildi.
Ushbu amaliyot kodekslariga doimiy va keng rioya qilish sabab bo'ldi dagi ulardagi qoidalarni shakllantirish yoki mustahkamlashga olib keladi urf-odatlar va odatlar sifatida, ularni qo'llash uchun asos bo'ladi sudlar va sudlar. Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki, xalqaro baholash standartlari asosan bojxona va baholash amaliyotidagi odatlar. Uniforma to'plami o'rtasidagi muhim farq urf-odatlar va odatlarni kodlashtirishga asoslangan qoidalar xalqaro savdo, Xalqaro baholash standartlari hisoblanadi urf-odatlar va odatlar qoidasining shakllanish manbai ekanligi barqaror umumiy amaliyot, lekin qoida yaratish manbai xalqaro baholash standarti - "eng yaxshi amaliyot", bu shart emas umumiy amaliyotga aylanadi. Masalan, 1-standartning 1.1-bandida “Bozor qiymati baholashning asosi sifatida” buning maqsadini ta’kidlaydi standart - bozor qiymatining umumiy qabul qilingan ta'rifini berish, umumiy Ushbu ta'rif bilan bog'liq mezonlar. Ko'rinib turibdiki, qarzga olingan professional tomonidan o'rnatilgan turli milliy baholash standartlari baholovchilar tashkilotlari yoki davlat. Milliy darajada, qoidalar Milliy baholash standartlarida mavjud bo'lgan baholash ham mavjud emas baholash amaliyotida odatlar yoki odatlardir, chunki baholovchilarning professional tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan yoki davlat va o'z-o'zidan, mustaqil ravishda, o'z xohishiga ko'ra rivojlanmaydi mulkni baholash munosabatlari ishtirokchilari.
Shu munosabat bilan, keling, mamlakatimizda baholash faoliyatining rivojlanish tarixiga murojaat qilaylik Rossiyada ko'chmas mulkni baholashning rivojlanishiga misol. Bekor qilingan 1861 yilda krepostnoylik. Rossiyada bunga ehtiyoj bor edi kadastr ishi, uning ajralmas qismi baholash edi ko `chmas mulk. Ayrim viloyatlarda tegishli muammolarni hal qilish 1870 yildan beri Rossiya bosqichma-bosqich statistik tadqiqotni boshladi ko'chmas mulk, uning davomida erni baholash bo'yicha ishlar olib borildi va shahar ko'chmas mulk. B.D. ta'kidlaganidek. Novikov, 4 ma'lumotlarda to'plangan Rossiyaning viloyatlari tajribasi tegishli huquqiy hujjatlarni joriy etishga imkon berdi Rossiya hukumati "Barcha turdagi ko'chmas mulkni qayta baholash to'g'risida" gi qonunni chiqardi mulk." Qonun bilan bir vaqtda Baholash qoidalari tasdiqlandi ko'chmas mulk" va birozdan keyin - qonunni qo'llash bo'yicha ko'rsatmalar.
Ko'chmas mulkni baholash tajribasini to'plash uchun 23 yil kerak bo'ldi, shu jumladan soni va uslubiy tajribasi, ya'ni. muayyan usullarni shakllantirish Baholash amaliyoti to'planganligi sababli, buni amalga oshirish mumkin Bunday davr mobaynida amaliyot "odatiy" bo'lishi mumkin edi. Ammo, I.S. Zykin, har bir keng tarqalgan amaliyot emas odat yoki odat sifatida qaralishi mumkin. O'z-o'zidan amalda biron bir qoidaga uzoq muddatli rioya qilish hali o'rnatilmagan uni odatdagidek. Bu qoida doimiy bo'lishi muhim holatlarning aksariyatida amalda kuzatilgan, orttirilgan bir xil xarakterga ega. Ammo o'sha paytdagi mashg'ulotlarning bir xilligi bunday qilmadi mavjud edi. Aksincha, amalda bevosita pro-baholovchi ham bor edi tadbirlar. 1893 yilda qabul qilinganidan beri. Rossiya Hukumatining "To'g'risida" gi qonuni barcha turdagi ko‘chmas mulkni qayta baholash”, keyin esa “Baholash qoidalari ko'chmas mulk» odatini shakllantirish imkoniyati amalda yo'q edi Rossiyada baholash faoliyatini rivojlantirish. Shunday qilib, hali emas shakllandi, mulkni baholash sohasidagi biznes amaliyoti o'z o'rnini bo'shatdi uning davlat tomonidan tartibga solishdagi o'rni. Biroq, bu amaliyot da davlat me'yorlarining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatdi baholash sohalari, chunki bu me'yoriy hujjatlarni shakllantirishda shunday edi 23 yil davomida to'plangan amaliyot hisobga olindi.
Boshqa mamlakatlarda baholash faoliyatining rivojlanish tarixida, qachon birinchi milliy baholash standartlari shunga o'xshash vaziyatni ishlab chiqdi. tomonidan baholash amaliyotini tartibga solish uchun baholash standartlari yaratilgan baholash va o'tkazishni tartibga soluvchi qoidalarni yaratish baholovchilar. Baholash faoliyati amaliyotining o'zi rivojlanmagan odatlar yoki odatlar shaklida shakllanishi mumkin bo'lgan qoidalar va keyin milliy baholash standartlari shaklida mustahkamlangan bo'lar edi. Shunday qilib, xalqaro baholash standartlari to'plami sifatida asosidir mulkni baholashning yagona qoidalari kodifikatsiya orqali shakllantirilmaydi baholash amaliyotida odatlar yoki odatlar, qoidalarni tahlil qilish va umumlashtirish; MKSO a'zolarining mulkini baholashning milliy standartlari bilan belgilanadi.
Xalqaro baholash standartlari axloq kodeksi sifatida Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, xalqaro baholash standartlari mulkni baholashning professional standartlari, baholovchilarning xatti-harakatlarini tartibga solish. Asosan, MSOlar quyida joylashgan I.S. tomonidan berilgan xulq-atvor qoidalarining ta'rifi. Zykin, ta'kidlaydi xulq-atvor kodekslari xulq-atvor standartlarini belgilashga qaratilgan kasbiy faoliyatning ma'lum bir sohasi.
To'rttasining har birida MSCni baholash uchun hozirgi amaldagi standartlar 5-bo'limni o'z ichiga oladi Baholovchining harakatlarini batafsil tartibga soluvchi "standartlar talablari", baholash majburiyatini olgan paytdan boshlab va baholash natijalari bo'yicha hisobot bilan yakunlanadi. 5-bo'limda keltirilgan qoidalarni ko'rib chiqing. Egorov V.V. ekanligini qayd etadi Ruscha "odob-axloq qoidalari" atamasi "kodeks" deb tushuniladi xulq-atvor" va "axloq qoidalari", ya'ni. xulq-atvor normalari va axloqiy me'yorlar. Muayyan xulq-atvor kodeksida bunday normalarning nisbati ko'proq bo'ladi hamma narsa, uning vazifalari bilan belgilanadi. Shunday qilib, Xalqaro muqaddimada faqat o'z-o'zini tarbiyalash vositasi sifatida, lekin ayni paytda u uchun ham mo'ljallangan ichida foydalaning sud amaliyoti sifatida ma'lumotnoma materiali doirasida tegishli qonunlar." Aksincha, xalqaro baholash standartlari dastlab faqat baholovchining o'z-o'zini tarbiyalash vositasi sifatida yaratilmagan.
Ular, shuningdek, baholovchilarni baholash uchun vosita bilan ta'minlash uchun mo'ljallangan edi terminologiya va metodologiyani o'rnatish shaklida. Yaqinroq tekshirishda Xalqaro baholash standartlarining 5-bo'limi shuni ko'rsatadiki, bu holda teskari munosabat kuzatiladi. Ushbu bo'limdagi qoidalarning aksariyati “odob-axloq qoidalari” normalari hisoblanadi. Masalan, o'z-o'zini tarbiyalash normasi baholovchi, siz San'atning 1-bandi normasini keltirishingiz mumkin. 5.1 IVS-1, unda ko'rsatilgan: agar baholovchi yetarli bilim, tajriba va malakaga ega bo'lmasa-chi ushbu topshiriqni xalqaro standartlarga muvofiq bajarish baholash, u uchun majburiyatlarni qabul qilishdan oldin bu haqda mijozni xabardor qilishi kerak baholash.
Bundan tashqari, kod sifatida xalqaro baholash standartlari vazifasi xatti-harakatlar baholovchilarga yordam berish va bu savollarga javob berishdir milliy baholash standartlariga mos kelmaydigan xulq-atvor standartlari. Shunday qilib, Xalqaro baholash standartlari qo'mitasining nashrlarida ko'pincha quyidagi tahrirda bayon etilsin: “Qo‘mita har qanday baholash standartlari tijorat yoki huquqiy sanksiyalarga olib kelishi mumkin. VA aksincha, standartlarga rioya qilish amal qilishning bir qismiga aylanishi mumkin da'vo qo'zg'atilgan taqdirda muhim bo'lgan baholovchining himoya argumenti mijoz tomonidan e'tiroz bildirilgan e'tiborsizlik. Shunday qilib, ushbu qoidalar nuqtai nazaridan Xalqaro baholash standartlari baholovchilarning xatti-harakatlarini tartibga solishga qaratilgan bo'lishi mumkin.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda baholash faoliyatini tartibga solish va natijalarini tekshirish mexanizmini va nizoli vaziyatlarni ko'rib chiqish tartibini belgilash maqsadida hisobotda aks ettirilgan ma'lumotlarning ishonchliligi tushunchasi kiritilgan. Ayni vaqtda baholash ob'yektlari bo'yicha tuzilgan baholash to'g'risidagi hisobotlarga nisbatan yuzaga keladigan nizoli vaziyatlarni hal qilish mexanizmi mavjud. Ushbu holat shuni ko'rsatmoqdaki baholash faoliyati tartibga solingunga qadar ko'p holatlarda nizolar nizolashayotgan taraflardan birining talabiga binoan ob'yektni qiymatini qaytadan baholanilishini o'tkazish yo'li bilan hal qilingan.
Bu holat shunga olib kelganki, qayta baholashni o'tkazishga ko'pincha ekspert vazifasini bajarishga malakasi etarli bo'lmagan baholovchilar jalb etilardi. Iqtisodiyotning izchil va barqaror rivojlanishini ta'minlashda kelgusi davr uchun puxta va har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar, muhim vazifa va yo'nalishlar, turli darajalardagi iqtisodiy taraqqiyot dasturlarning ishlab chiqilishi va aniq belgilab olinishi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi.
Ayni paytda, bosib o'tilgan yo'l - oldingi davrdagi erishilgan yutuq va natijalarni tanqidiy baholash orqali tegishli xulosalar chiqarish, ular asosida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yanada takomillashtirib borish ham muhim printsipial ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillaridan so'ng baholash sohasidagi ilmiy va amaliy izlanishlar, baholashning o'ziga xos xususiyatlarini joriy etish muammolari va baholash tizimini isloh etish kabi muammolar nisbatan yosh mustaqil soha sifatida shakllanib kelmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu sohada ilmiy va amaliy izlanishlar olib borish jarayoni jadal sur'atlarda olib borilmokda va albatta mamlakatimizda ham bunday izlanishlar mustaqillik yillaridanok keng tus olgan. Shu sababli, dunyo miqyosida muammoni o'rganish borasida nisbatan ko'proq yutuqlarga erishilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O'zbekiston, 2007 yil (o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).
2. O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.
3. O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko'rsatilayotgan hizmatlar sifati uchun ularning mas'uliyatini oshirish to'g'risida” PQ-843-son qarori. O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlar to'plami, 2008 y, 18-son, 145- modda.
5. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi “Baholash faoliyatini litsenziyalash to'g'risida” Nizom, O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to'plami 2008 y.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo'mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to'g'risida" 2006 yil 26 apreldagi PQ-335-son Qarori.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011¬2015 yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga yerishishning ustuvor yo'nalishlari to'g'risida”gi PQ-1438 sonli Qarori.
8. “Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik sub'ektlari bo'sh pul mablag'larini jalb etishni yanada rag'batlantirish qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida” gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 6 aprelidagi Qarori, PQ-1090-sonli.

1^ O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O'zbekiston, 2007 yil (o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).

2^ O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.

3^ O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.

4^ BAHOLASH FAOLIYATI TO‘G‘RISIDA 19.08.1999 sanadagi 811-I son qonuni
Manba: https://www.lex.uz/ru/docs/-24703?Otherlang=1

5^ 6-aprel 2000-yilda o'tkazilgan “Sohalararo kengash yig'ilishi” dan

6^ 6-dekabr 2002-yilda Davlat Dumasida bo'lib o'tgan yig'ilishdan

7^ 2000 yil 1 iyunda IVSC qabul qilindi 

8^ Rus adabiyotida I.S. Zikin