««xalqaro audit»

 
Bu 
usul
 
a
udit 
o’tkazish  jarayonida  auditorning 
mutaxassisligidan  tashqari  bo’lgan  savollar  bo’lganida  o’tkaziladi.  Masalan,  ishlab 
chiqarish  texnologiyasi,  qimmatli  qog’ozlar  muomalasi  va  hokazo.  Mana  shu 
vaziyatda auditor ekspertning xizmatidan foydalanishi lozim bo’ladi. 
Ekspert quyidagi maqsadlarda chaqiriladi: 
-
 
asosiy vositalarni baholashda; 
-
 
uzoq muddatli shartnoma bo’yicha bajarilgan ishlarni baholashda; 
-
 
moddiy  qiymatliklarni  sifat  va  miqdor  ko’rsatkichlarni  hisobga  olgan 
holda baholash uchun; 
-
 
shartnomalarning bajarilishi, tuzilishi bo’yicha yuridik maslahatlar olish 
uchun; 
-
 
informatsion texnologiyalarni baholash uchun. 
Og’zaki  so’roq.  Bu  usul  moddiy  javobgar  shaxslardan  tekshiriladigan  ob’ekt 
xususidagi  savollar  bo’yicha  og’zaki  so’roq  o’tkazilishini  bildiradi.  Og’zaki  so’roq 
usuli  korxona  xodimlari,  rahbari  va  3-shaxslarni  «savol-javob-natija»  tamoyili 
qo’llash  bilan  xodimlarni  og’zaki  testdan  o’tkazishni  anglatadi.  Bu  usul,  odatda, 
auditorlik  tekshiruvi  boshlanishidan  oldin  o’tkaziladi  va  so’rov  natijasida  auditor 
auditorlik  tekshiruvini  o’tkazishni  rejalashtiradi.  Og’zaki  so’roq  o’tkazilishi  uchun 
auditor  tomonidan  turli  xil  masalalar  bo’yicha  savolnomalar  oldindan  tuzilishi  ham 
mumkin.  Og’zaki  so’roq  natijalari  auditorlik  tekshiruvining  keyingi  bosqichlarida 
ham qo’llanilishi mumkin. 
Mijozning  3-shaxsdan  olgan  hujjatlarini  tekshirish.  3-shaxsdan  olingan 
hujjatlarga quyidagilar kiradi: 
-
 
boshqa korxonalar bilan hisob-kitob hujjatlari (to’lov-talabnoma, to’lov-
topshiriqnoma, akkreditivlar va hokazo); 
-
 
boshqa  korxonalarning  birlamchi  hisob  hujjatlari  (schet-faktura, 
nakladnoy va hokazo); 
-
 
hisobotdagi  moliya,  soliq,  bank  organlari  bilan  hisob-kitoblarning 
to’g’riligini  tasdiqlovchi  hujjat  bilan  (bank  ko’chirmasi,  kredit  shartnomasi  va 
hokazo); 

---

 
85 
-
 
debitorlik  va  kreditorlik  qarzlarining  to’g’riligini  tasdiqlovchi  yuridik 
hujjatlar (tovarlarni jo’natish to’g’risida shartnoma, sud qarori va hokazo); 
-
 
korxona  huquqlarini  ifodalovchi  yuridik  hujjatlar  (aktsionerlar 
ro’yxatidan ko’chirma, sug’urta shartnomasi, ijara shartnomasi va hokazo). 
Auditor bu hujjatlarning to’g’riligini, aniqligini tekshiradi. 
Mijoz  korxonada  tayyorlangan  hujjatlarni  tekshirish.  Mijoz  korxonada 
tayyorlangan hujjatlar bo’yicha ma’suliyat ichki bo’lib, uning to’g’riligi ichki nazorat 
tizimiga  bog’liq.  Ularga  quyidagilar  kiradi:  birlamchi  hujjatlar,  jurnal-orderlar, 
kartochkalar, vedomostlar, registrlar, Bosh Daftar, moliyaviy hisobot va boshqalar. 
Arifmetik  hisob-kitoblarni  tekshirish.  Isbot  yig’ishning  bu  usulini  o’tkazish 
ichki nazorat tizimi ishiga bog’liq. Agar auditor ichki nazorat tizimi ishini qoniqarli 
deb  topsa,  arifmetik  hisob-kitoblarni  tekshirish  tanlov  asosida  o’tkaziladi.  Agarda 
auditor  ichki  nazorat  tizimi  ishini  yomon  deb  topsa,  bu  usul  to’liq  o’tkaziladi. 
Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish tartibi auditor tomonidan mustaqil tanlanadi. 
Tahlil. Tekshirish davomida iqtisodiy tahlilning ko’pgina usullari qo’llaniladi. 
Tahlil quyidagilarni aniqlashi lozim: 
-
 
mijozning faollik darajasini; 
-
 
moliyaviy xo’jalik faoliyati bo’yicha istiqbolni baholash; 
-
 
mijoz hisobotida ko’zda tutilgan xatolarning chegarasini; 
-
 
auditning asosiy bosqichida tekshirishni qisqartirish. 
Tahlil  uchun  asosiy  ma’lumot  manbai  buxgalteriya  hisobotidir.  Tahlilda 
quyidagilar o’rganiladi: 
-
 
hisobvaraqlardagi qoldiqlarni turli davrlar bo’yicha taqqoslash; 
-
 
reja va haqiqatdagi moliyaviy ko’rsatkichlarni taqqoslash; 
-
 
korxona  ma’lumotlarini  o’tgan  yillarga,  tarmoqdagi  o’rtacha  korxona 
bilan taqqoslash. 
Moliyaviy  koeffitsientlar  korxonaning  moliyaviy  holatini  ifodalaydi. 
Moliyaviy koeffitsientlar: 
-
 
balansni o’rganishda; 

---

 
86 
-
 
korxona  moliyaviy  holatini  o’tgan  yilga  nisbatan  o’zgarishini 
baholashda; 
-
 
me’yoriy holatdan chetga chiqish mezonlarini belgilashda. 
Quyidagilar asosiy hisoblanadi: 
-
 
joriy likvidlik koeffitsienti; 
-
 
o’z mablag’larining etarliligi; 
-
 
to’lov qobiliyati koeffitsienti. 
Bu orqali korxona to’lovga layoqatli yoki layoqatsiz ekanligiga baho beriladi. 
Yuqoridagi usullardan tashqari auditor auditorlik isbotlarini yig’ishda quyidagi 
usullardlan  ham  foydalanishi  mumkin:  mijozning  arifmetik  hisob-kitoblarini 
tekshirish,  alohida  xo’jalik  muomalalari  bo’yicha  hisob  qoidalarini  kuzatish, 
jarayonni  kuzatib  borish,  muqobil  balans  tuzishga  tayyorgarlik  ko’rish.  Bu  usullar 
muayyan vaziyatlarda auditor tomonidan qo’llaniladi.