|
Favqulodda vaziyatlar va fu qaro muhofazasi. I.Nig'matov, M.Tojiyev. - 69-
bct.
128
R ixter shkalasi - seysm ik energiyaning o ic h o v birligiga
asoslangan b o iib , zilzila m arkazida seysm ik to iq in sifatida ajralgan
energiyani o ‘lchaydi. O ic h o v birligi m agnituda. Z ilzila kuchi 12
balli sistem ada baholanadi.
Z ilzila kuchini aniqlash va baholash.
1 ball - sezilarsiz. Uni faqat tebranishni qayd qiluvchi m axsus
asboblar - seysm ograflar yordam ida qayd qilish m um kin.
2 bail - ju d a kuchsiz (z o 'rg ‘a seziluvchi) binoning ichida harakat-
siz holatda b o ig a n , ayniqsa yuqori q avatlarda b o ig a n ayrim insonlar
sezishi m um kin.
3 ball - kuchsiz. Z ilzilani bino ichida b o ig a n insonlarning
ayrim lari, ochiq jo y d a b o ig a n la rd a n faqat tinch holatda turganlargina
sezadi. Tebranish g o ‘yo m a ’lum m asofada yuk m ashinasi o ‘tgandek
tuyuladi. O sm a jism la r asta-sekin tebranadi.
4 ball - o ‘rtacha (sezilarli) tebranish. Bino ichida b o ig a n
insonlarning aksariyat qism i, ochiq jo yd agilarn in g ozchiligi sezadi.
B a 'z a n uvqudagiiar ham u y g ‘onadi. U y derazalari, eshiklar, idishlar
yengil zirillaydi. O sm a anjom lar tebranadi.
5 ball - ancha kuchli (u y g 'o n ib ketish). H am m a sezadi,
uvqudagilarning aksariyati
u y g ‘onadi.
A yrim lar zudlik
bilan
k o ‘ch ag ao tlan ad i. H ayvonlar bezovta b o ia d i. M ustahkarn asosga ega
b o im a g a n ayrim buyum lar yiqiladi yoki suriladi. Idishdagi suyuqlik
ch ay q alib to^kiladi.
6 ball - kuchli (q o 'rq u v bosish). H am m a sezadi, uyqudagi odam
u y g ‘onadi. B a ’zi odam lar hovliga yugurib chiqadi, q o ‘rquv bosadi.
U y hayvonlari betoqat b o ia d i, javondagi kitoblar tushib ketadi, o g ‘ir
m ebellar suriiadi.
7 ball - ju d a kuchli. Binolar shikastlanadi, insonlarni q o ‘rquv va
saro sim a bosadi. A vtom obil boshqarayotganlar ham sezadi. Tepalik
va to g ‘ oldi zonalarida k o ‘chki, o ‘pirilish b o ia d i. Suv yuzida
to iq in la r paydo b o iib loyqalanadi. Quduq suvlari sathi. m iqdori
o ‘zg arishi kuzatiiadi.
129
8
ball - yem iruvchi. B in o lam in g kuchli shikastlanishi. Insonlarda
q o ‘rquv bosadi. D araxt shoxlari sinadi, tu p ro q d a bir necha santim etrli
darzliklar paydo b o ia d i. Yangi suv havzalari paydo b o ia d i. Q uvurlar
payvandlangan jo y larid an uzilib ketadi. Yer osti suv harakati keskin
o 'z g a ra d i. Yangi buloqlar paydo b o ia d i.
25-rasm.
9 ball - v ay ro n qiluvchi. B in o larn in g b atam o m shikastlanishi.
A h o lin in g ham m asin i v a h im a bosadi. Yer osti quvurlari uziladi,
te m ir y o ila r qiy sh ay ad i, suv o m b o rla ri shikastlanadi. T uproq da 10
sm g acha d arzlik lar payd o b o i a d i . D ev o rlar q u layd i, k o ‘chkilar
y u z a g a keladi.
10 ball - y a k s o n qiluv ch i. In sh o o tlam in g batam om buzilishi.
T e m ir y o i relslari to iq in s im o n sh ak lg a o ‘x shab egilib qoladi.
Yer yuzasi yoriladi, p ast-balandliklar paydo b o ia d i. Yer osti
inshootlari buziladi, qoyalarda tosh k o 'c h ish i yuzaga keladi. Yangi
suv havzalari paydo b o ia d i.
130
11 ball - tojiaii (talofat). H am m a im oratlar deyarli vayron boMadi,
to ‘g ‘on va dam balar yorilib ketadi, tem iry o ‘ilar butunlay ishdan
chiqadi. yerning ustki qism ida katta-katta yoriqlar paydo boMadi, yer
o stidan loyqa balchiqlar k o ‘tarilib chiqadi, surilish, qulash hodisalari
nihoyasiga etadi.
12 ball - kuchli fojiali. Yer reiyefining o ‘zgarishi. Barcha yer
usti va osti inshootlari toMiq shikasllanadi. Yoriqlar paydo boMadi.
D aryolarning o ‘zani o ‘zgaradi, sharsharalar paydo boMadi. Yangi
k o i ia r paydo boMadi, tabiiy to 'g 'o n la r vujudga keladi. Kuchli zilzilla
tufayli butun bir shahardagi binolar, inshootlar kuchli zarar k o 'rad i,
aholi zararlanadi, hattoki oMim kuzatiladi. Z ilzila boMishini oldindan
bildiruvchi bilvosita belgilari bor. yer qatlam idagi o ‘zgarishlar, yer
ostidagi suvning fizik-kim yoviy tarkibining o ‘zgarishi (geofizik
stansiyalarda m axsus asboblar aniqlaydi). Yana b a 'z i bir belgilari
borki, uni seysm ik xavfli tum aniarda yashovchi aholi biiishi talab
qilinadi. Ilgari havosi toza boMgan tum aniarda gaz hidining paydo
boMishi, uy hayvonlari va qushlarning bezovta boMishi, bir-biriga
yaqin, am m o tegm asdan turgan elektr sim laridan uchqun (iskra)
chiqishi, uy devorlari ichki yuzasining havorang, k o ‘k im tiry altirashi,
lyum inetsent chiroqlarning o ‘z -o ‘zidan zilziladan oldinroq yonishi.
Y uqorida keltirilgan belgilar aholini zilzila boMishi ehtim oli to ‘g ‘risida
ogohlantirishga sababchi boMadi.
Z ilzila doim o aholi ruhining turli darajada buzilishiga olib keladi.
A kliv (oMkir) harakat reaksiyasi, keyin tushkunlik (depressiya)
bilan alm ashadi. Tajriba shuni k o ‘rsatadiki, shu sababli aholi olgan
jarohatning k o'p ch ilig i qo'rqish, vahim a, o ‘z harakatini kuzata
olm aslik natijasida sodir boMadi.
Z ilzila xavfi to ‘g ‘risida ogohlantirish signali xabar qilinishi zudlik
bilan yoki uning belgilari paydo boMishi o ‘ziga ishongan holda,
h ovliqm ay tez harakat qilish lozim. Uydan chiqishdan avval isitgich
vositalarini, gaz, svet, pechkalarni o ‘chirish, bolalarni kiyintirish,
kerakli narsalarni (dorilar, hujjatlar, ovqat) olib ko‘chaga chiqib,
131
binolardan uzoqlashish kerak. Agar zilzila kutilmaganda (behosdan)
boshlansa, narsalarni olish va chiqishga muhlat boimasligi sababli
darrov eshik yoki deraza ora!ig‘ida turib, zilzila to‘xtashi bilan zudlik
bilan
Do'stlaringiz bilan baham: |
