X asranboeva

]
g r a m t f b o t i h k o ' f i r t i s h i n i о ' r g a r t g e A w t t a d q i ^ f o t c H i o l i p * * i a r
K . I . C H u k o v * » ( i y ^

M.I.I
A . R . U u r l y a


B o l a n u t q i n i n g f a o l l a s h i s h i g a T a - s i r e t u v c h i » m i l l ; t r

[ j B o / a n ’n g q iziqishlarig. B e ’t ib a r bsr/ sh , u n in g m a z k u r y o s h i g n ' x t t i t ta lu r b i la n m u l o q o t g a e ' t ib o r q a r a t i s h k e ra k ;

^ в о Г а < 7 Э n i s b a t a n m u r o j a a t q i H s h g a n d a a n iq r a v o n , unc\

} ) alanfi b o l m a g a n o j o z d a . h e m d a b o l a g a tu s h u n a r l i be Ig& r i c d a a a p i n s h lo z im

ifi/ tuloqot j a r a y o n i d a u y j ih o z la r i . p r e a m e t l a r n o m l a r i r i kintish v t p r e d m e t l a r b i tan h a r a k a t j a r a y o n i d a e m o t s i o n a l u y g ' u n l a s b g s i

^ ■ r t a t e i n a h a i a k a t l a r b . la n b o y i t i l g a n h ik o y a l a r n i a y t is h ksrak\ '

y S r t a k s h e ' r a y t is h , b i rg a l ik d a y o r q i n ch i ro y/ i k i toblarn i t o m o s t

b'jfj'sh:_________________________________________________

I v t o r ) ' g a p i n s h g a u n d o v c h i v a z i fa la r b e h s h lo z im ( aytish, cimra

* berish, c h a q m s h )
Ilk bolalik davrida kattalar bilan m ukamm al

m uloqotning tavsiyalah quyidagilar: ₎

Kattalmrga nisbatan yotakchiUk harakat xususiyatlari orqati ularning e t ib o r in i torUshga intilish;
Kattalar bl/an pradrnetli ham kortlkni afza! bllish, o 'x in in g faoliyatlarida kattalam ing ishtirok etiahini talab qillsh;

hthonuvchaniik, kattalarga nisbatan ochiqiik wa

em otsional m urfosabatda b o 'lith , unda o ‘z tu yg 'u s in i uyg'onim hi va erkalanimhga nisbatan ta’sirchaniik, turn x iidagi oiqishtar vm qo'iiab-quvvatlashlar;
O'zaro aloqada nutqni fsto! ishlata olish

ко’chib keta beradi. Lefcin bu yoshdagi bolalarda hissiyot kuchli bo’lgani uchun ular o’zlarini qiziqtiradigan, hayron qoldiradigan, hissiy kechinmalar uyg’otadigan narsalami idrck qiladilar.

Bu yoshdagi bolalar idrokining, yana farqlanadigan tomoni shundaki, ular idrok qilayotgan narsalami umumlashtira olmaydilar. Atrof-muhitdagi narsalaini qanday bo’lsa shundayligictei idrok qiladilar. Bu xususiyat ulaming rasmlami idrok qilishlarida yaqqol ko’rinadi. Masalan, ikki yarim yashar bolaga otning kallasi solingan surat ko’rsatilsa, hayron bo’lib, otning o’zi qaiii, deb so’raydi.

Bolalar idrokining takoraillashuvida so’z katta £ihamiyatga ega. So’z mohiyati jihatidan umumlashgan xairakterga ega bo'lib, u narsalami umumlashtirish imkonini beradi. Bola so’z yordamida o’xshash narsalami oddiygina gunihlarga ajrata boshlaydi.

2. Aqliy rivojlanish, predmetli faoliyat ilk bolalik da-vrida etakchi faoliyat sifatida

Ilk bolalik davridan boshlab bola uni o‘rab turgan predmetlaming xususiyatlarini va ulcir orasidagi oddly bog'liqliklami anglashga harakat qiladi. Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi ko‘rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola predmetlaroi izchil, tizimli ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga tashlanib turadigaiti belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlami shu belgilariga ko'ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning predmetli harakatlarini bajarishdan ko‘z bilan chamalab, harakat qilishiga o‘tishda namoyon bo‘ladi, endi u predmetning bo'laklarini ushlab ko‘rmasdan, balki chamalab idrok eta oladi, 2,5-3 yoshli bola kattalaming ko‘rsatgan namunasi, rangi, shakli va keittaligiga ko‘ra, aynan shunday predmetlami chamalab. idrok etgan holda to‘g‘ri topa oladi. Bolalar awal shakliga, so'ngra kattaligiga va undan keyingina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bo‘lgan juda ko‘p predmetlar mayjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni boshlash davrida predmetlaming rangini e’tiborga olmaydi va o'ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlaming ko‘rsatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘riburc:hak, ko‘pburchak) va 8 xil rangni (qizil, olov rang, sariq, yashil, ko k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllaming maqsadga muvofiq ishlatilishi jihatidan har xil narsalairda turlicha namoyon bo‘lishi sababli, bu yoshda,gi bolalar ulami

idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata olisMari birmimcha qiyinroq. Kattalaming bu yoshdagi bolalardan rang va shakllami eslab qolishlarini talab etishlari noto‘g‘ridir, buning uchim mos davr 4-5 yosihlar hisoblanadi.

Bola 3 yoshigaclia o‘zlashtirgaii so‘zlar asosan predmet va harakatlaming nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini anglatadi, bunda predmet yoki harakalning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlaming nomlarini ishlatilishini vazifalariga bog‘lagan holda tez o‘zlashtiradi. Idrok o‘ssa, xotira takomillashadi. Xotira bolaning taiaqqiyoti uchun katta aliamiyatga egadii-.

Ilk yoshdagi bolaliirda ixtiyorsiz diqqat ustimligicha qolaveradi. Masalan, bola juda berilib ertak eshitayotgan bo‘lsa harn, xonaga birov kirib qolsa, iming diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalg‘iydi. Diqqatning ko‘p ch£ilg‘ishi bu yoshdagi bolalar diqqatining xarakterli xususiyatidir, chunki psixik hayot doimiy ravishda tashqaridan bo‘ladigan yangi o‘zgaru\'chilarga muhtqj bo‘lib turadi. /immo ob’ektga bo‘lgan qiziqish qancha aniq va ravshan bo‘lsa, bolaning ixtiyorsiz diqqati shuncha barqaror bo'ladi. Miyorsiz diqqatning kelgusi taraqqiyoti qiziqishlaming boyib borishiga bog‘liqdir. Bu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqat entUgina vujudga kela boshlagan bo‘ladi.

Uch yashar bolaning xayol obrazlari tevarak-atrofdagi pred­ metlaming ta’sirida tug‘iladi va ma’lum maqsadga bo‘ysunadi. Bola qo‘g‘irchoqni ko‘rib bo‘lgandan keyin, uni kiyintiradi va «uxlashga» yotqizadi. Bordi-yu, shu on «ayiqcha»ni ko‘rib qolsa, diqqatini qo‘lidagi qo‘g‘irchoq qolib, ana shu «ayiqcha»ga qaratadi va u bilan «o‘rmonga sayr qilishga» ketadi. Bolada tajriba ortib borishi bilan xayol ham boyib boradi. ICichkina bolalarda xayol ancha rivojlangan bo‘ladi. Lekin bola xayoldagi obraz bilan borliqdagi idrok qilayotgan narsa va predmetlami aralashtirib yuboradi. Shu sababli bola xayoliga ta’sir etuvchi vositalar ichida eitaklar muhim o‘rin egallaydi.

Ilk bolalik yoshidagi bolaning xayoli predmetlar bilan qilinadigan harakatlarga bog‘liqligi bilan farqlanadi. Bu yoshdagi bolalarda nutq va tafakkur xususiyatlari o'z hayotining bhinchi yxlida sodda assotsiatsiya, ya’ni hiu' xil tasawurlami bir-biri bilan bog‘lash qobiliyatiga ega bo‘ladi. Masalan, u sutli shishani ko‘rishi bilan xursand bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan bolaning assotsiatsiyasi muirakkablashib boraveradi. Bola bir yoshga to‘lay degantia, onasining ko‘chaga kiyadigan kiyimini olib

kelayotgianini ko‘rib, xursand bo‘ladi. \^rachning tekshirishidan yomon ta’sirlang£ui bolalar xalatli odamlardan qo‘rqa boshlaydilar.

Bola o‘z hayotiniiig ikkinchi yilida fazo munosabatlarini aniqlay boshlaydi, xonaning ichidagi predmetlar orasida o‘zini to‘g‘ri tutish malakasini egallab boradi.

BoLaning yoshi ulg'ayishi bilan unda tevarak-atrofga bo‘lgan qiziqish ortadi. Kichkintoydagi sinchkovlik va har narsaga qiziquvchanlik uning kdgusi hayotida juda muhim rol o‘ynaydi. Bola hamma narsani o‘zi ko‘rishni va eshiitishni istaydi. Lekin bolaning hayoti va rivojlanishi ucliun ko‘rish va eshitish sezgilari asosida vujudga keladigan taassurotlargbia emas, baUd liid va muskul-harakat sezgilari orqali oladigan taassurotlar ham juda muhimdir.

Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Bimi bola biror predmetni olishga harakat qila olganidan so‘ng, шй sinchiklab o'rganishida ko‘ri«;himiz mumkiti. Ularaing tafakkurlari, asosan, ko‘rgai:mali-harakatli bo‘lib, u atrof olamdagi turli bog'liqliklami o‘rganishga xizmat qiladi. 0 ‘zidan uzoqroq turgan koptokni biron-bir uzuriroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko‘rgan bola, endi mustaqil ravishda diA^an tagiga kirib ketgan koptokni tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta ola^. Bu davrdagi bolalar taMckurida ujnumlashtirish katta o‘rin tutadi. Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, soat deyilishi bilan bola qo‘l soatini yoki devordagi osma soatni ham tushunishi mumkin. Lekin, ular turlicha bo‘lganligi bois, ularda umumiylikni topish bola uchun qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash 2-3 yoshli bolalar ma’lum bir predmetlaming o'miga ulaming o‘mini bosishi miunkin deb hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan, o‘yin jarayonida bola cho‘pni qoshiq yoki termometr o‘mida, yog‘ochdan yasalgan krovat yoki mashina o‘mida foydalanishi mumkin.

Bola ikki yoshlarga borib, amaliy tafakkurdan birinchi marta foydalana oladi, uchinchi yoshida esa ba’zi tanish harakadardan konkret masalaliimi hal qilishdi mustaqil foydalana boshlaydi. Masalan, bu yoshdagi bola vazadagi tugmachani qo‘li bilan solilj, ololmasa, u vazachatii to‘ntarib olaveradi. Tafakkuming bu boshlang‘ich shaklini ba’zan «qo‘l tafakkuri» tiam deyiladi. Tafakkuming bu shakli bola aqliy tarqqiyotining kelgusi bosqichi uchun jutia zarurdir.