Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

1.1-расм. Бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш учун комплекс тадбирлар.
Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини корхона, муассаса ва ташкилот раҳбари ташкил этади ва у қуйидаги ҳуқуқларга эга:
- бош бухгалтер раҳбарлигида бухгалтерия ҳисоби хизмати ташкил этиш ёки шартнома асосида жалб қилинган бухгалтерлар хизматидан фойдаланиш;
- бухгалтерия ҳисобини юритишда шартнома асосида ихтисослашган бухгалтерия фирмаларига ёки таркибига бухгалтерия ҳисоби субъекти кирадиган марказлашган хўжалик бирлашмалари ҳисоби бўлимига топшириш;
- бухгалтерия ҳисобини мустақил юритиш.
Корхона, муассаса ва ташкилот раҳбарларига қуйидагиларни таъминлаш масъулияти юклатилади (1.2-расм).


1.2-расм. Ташкилот раҳбарларининг бухгалтерия ҳисобини юритиш бўйича масъулиятлари.
Бухгалтерия ҳисобини юритишга алоқадор бўлган раҳбарлар, бухгалтерлар ва бошқа шахслар бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш ва юритишда бухгалтерия ҳисобининг асосий тамойилларига риоя қилишлари керак.

1.3-расм. Бухгалтерия аппаратининг бўлимлар.


1.2. Бозор муносабатлари даврида бухгалтерия ҳисобининг турукмларга бўлиниши.
Бухгалтерия ҳисобини такомиллаштиришда, энг аввало, ривожланган мамлакатлардаги бухгалтерия ҳисоби тизимидан кенг фойдаланиш лозим. Мамлакатимизда амал қилиб келаётган бухгалтерия ҳисоби тизимини халқаро андозалар ва меъёрлар талаблари даражасида ташкил этиш давр талаби ҳисобланади. Хорижий давлатлар амалиётидан маълумки, ўша давлатларда бухгалтерия ҳисобининг 3 тури амал қилади:

1.4-расм. Бухгалтерия ҳисобининг туркумлари.






1.3. Бухгалтерия ҳисоб маълумотларидан фойдаланувчилар.
Бухгалтерия ҳисоби маълумотларидан фойдаланувчиларни 2 гуруҳга ажратиш мумкин:
-ички фойдаланувчилар (бошқарувчилар);
-ташқи фойдаланувчилар (субъектдан ташқаридагилар).
Ички фойдаланувчиларга қуйидагилар киради:
- хўжалик юритувчи субъект маъмурияти - фаолиятни бошқариш ва унинг олдида турган мақсадларга эришиш учун тўлиқ жавобгар бўлган шахслар. Улар бошқарув қарорларини қабул қилишда бюджетлаштириш, харажатларни ҳисобга олиш, маҳсулот таннар-хини калькуляция қилиш, сегментар ҳисоботларини тузиш ва транс-ферт баҳоларни шакллантириш, тезкор бошқарув ахборотларидан фойдаланадилар.
- мулкдорлар - улар қўйилган ўз сармоялари бўйича дивидендлари миқдорини оширишдан манфаатдор бўладилар. Молиявий ҳисоб ва ҳисобот уларга ўзлари томонидан қўйилган маблағлардан хўжалик субъекти раҳбарияти самарали фойдаланишни баҳолаш имконини беради.
- суъбект ходимлари ва хизматчилари - уларни иш ҳақи, нафақа ва турли ижтимоий ҳизматлар билан таъминлаш салоҳиятини баҳолаш имкониятини берадиган ахборотдан манфаатдордирлар.
Ташқи фойдаланувчиларга мол етказиб берувчилар, алоҳида бўлинмалар, харидорлар ва мижозлар, қарз берувчилар ва кредиторлар, инвесторлар, солиқ ташкилотлари, банк, молия ташкилотлари ва статистика каби бошқа гуруҳларни киритиш мумкин. Ташқи фойдаланувчилар учун йиллик молиявий ҳисоботлар очиқ бўлиши керак. Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуннинг 20-моддасига кўра, акциядорлик жамиятлари, суғурта компаниялари, банклар, фонд биржалари, инвестиция фондлари ва бошқа шунга ўхшаш хўжалик юритувчи субъектларда кўрсатилган маълумотлар тўғрилиги аудиторлар томонидан тасдиқлангандан кейин, келгуси йилнинг биринчи майига қадар йиллик молиявий ҳисоботни эълон қилишлари шарт.
Ички ва ташқи фойдаланувчилар томонидан ҳисоб ахборотининг мазмунига қўйиладиган талаблардан келиб чиқиб, иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида бухгалтерия ҳисоби тизими икки турга ажратилди: молиявий ва бошқарув ҳисоби.
Ташқи маълумот истеъмолчиларини қўйидагилар қизиқтиради:
- корхона актив ва пассивлари таркиби;
- унинг ликвидлиги;
- ўз ва қарзга олинган маблағлар;
- активларнинг айланиш тезлиги;
- сотилган маҳсулот ва ҳамма активларнинг рентабеллиги;
- мулк эгасида қоладиган соф фойда;
- агар ҳиссадорлик компанияси бўлса, дивиденд тўлаш миқдори.