Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

Қадимги Турон-Эрон минтақаси халқларининг эстетик қарашлари

---

244 
Шарқ халқлари тараққиёти тарихида қадимги Эронзамин ва Туронзамин 
аҳолиси яратган маданият катта ўрин тутади. Эронликлар ва туронликлар 
ўртасидаги алоқалар кўпинча тинч=тотувликка асосланган эмас. Тўмарис, Широқ 
ҳақидаги қадимги воқеликка доир афсоналар, кейинчалик Фирдавсий 
«Шоҳнома»сидан ўрин олган буюк турк ҳоқони Алп Эр Тўнга – Афросиёбнинг 
Сиёвуш, Кайковус, Кайхусрав билан бўлган муносабатлари бунинг далилидир. Айни 
пайтда, бу қадимги икки минтақа орасида маданий, маърифий алоқалар йўлга 
қўйилганлиги шубҳасиздир. Хусусан, машҳур зардўштийликнинг муқаддас китоби 
«Авесто»нинг тақдири бунга мисол бўла олади. Бундан уч минг йил аввал қадимги 
Хоразмда Спитома уруғидан дунёга келган Зардушт дастлаб ўз ўлкасида Ахура 
Мазда динини тарғиб этишда кўп қийинчиликларга дуч келгач, ўзга юртларга бош 
олиб кетади. Сакастана юртида Кавий Виштаспа саройида паноҳ ва узлат топади.
«Авесто» готларини Зардўшт бадиҳа йўли билан омма орасида қўшиқ қилиб 
айтган. Бу туркум шеърлар – «гот»ларда ўша даврдаги ҳаётий лавҳалар ўз аксини 
топган. «Гот» сўзи аслида «гоҳ» яъни «куй», «қўшиқ» деган маънони англатади. Бу 
сўз мумтоз мусиқа меросимизда «Дугоҳ», «Сегоҳ», «Чоргоҳ» каби атамалар 
таркибида сақланиб қолган. 
Қадимги «Авесто»дан бизгача етиб келган қисмлар «Ясна», «Ведевдот», 
«Яшт», «Виспарат» китобларидир. Зардушт ижод қилган готлардан 17 таси «Ясна» 
китобига кирган. Айрим парчалар яштлар ичида ҳам учрайди. Айнан ана шу готлар 
орасида қадимги туронликлар ва эронликларда эстетик тасаввурларнинг қандай 
шаклланганлигини кўриш мумкин. 
Қадимги туронликлар ва эронликларда ҳам атроф=муҳитдаги гўзалликни 
англаб етиш бошқа қадимий маданий халқлардаги каби инсоннинг ўз=ўзини 
англаш ва ўзлигини барқарор этиш жараёнларида рўй берган. Маълумки, қадимги 
Шарқда гўзаллик ахлоқий юксаклик билан моҳиятан бир тушунча сифатида олиб 
қаралган. Бу жиҳатдан «Авесто» ҳам истисно эмас: ундаги «гўзал», «чиройли», 
«қойилмақом» сўзлари «яхши», «эзгу», «беғубор» сўзлари билан маънодош тарзида 
келади; «гўзал» дегани «яхши», «одамга фойдали» деган маънони англатади. 
«Авесто»да одатда «гўзал» сифатлаши «адл», «беғубор», «қудратли», «қўрқмас», 
«довюрак», «эзгу», «зарур» сингари ижобий баҳолар билан ёнма=ён келади. Зеро 
кўриб ўтганимиздек, кўпчилик қадимги халқларда эстетик ғояларнинг ибтидоси 
«гўзаллик ва эзгулик»нинг, «гўзаллик ва зарурийлик»нинг яхлитлиги билан 
боғланади. 
«Авесто»да ҳам бошқа юксак маданият соҳиби бўлган қадимги Шарқ 
минтақаларидаги анъанавий эстетик тушунча бўлмиш нур алоҳида ўрин эгаллайди. 
Унда қуёш, ой, юлдузлар нури инсоннинг ички ахлоқий зиёси билан қўшилиб 
кетгандек туюлади, нур нафосати ўзининг юксак даражасига кўтарилади. 
Готларда гўзаллик ҳақидаги тасаввур илоҳий нуқтаи назардан адлликка, 
меёрийликка, мутаносибликка, яъни уйғунлик тушунчасининг илк ибтидоий 
кўринишларига бориб тақалади. Зардушт готларда ўз илоҳи Аҳура Маздани 
шарафлагани ва бу шарафлаш «мезонсиз эмас, балки мезоний сўзлар билан» амалга 
ошувини алоҳида таъкидлайди. 
«Авесто»да фикр – сўз – аъмол учлиги яхлитликни ташкил этади ва бу 
яхлитликда сўз алоҳида ўрин эгаллайди. Зардушт учун Аҳура Маздани чиройли 

---

245 
сўзлар билан ифодалаш ёвуз сўзларни янчиш, яъни эзгулик воситасида ёвузликни 
янчиш демакдир. Бу эса сўзни муқаддаслаштириш, энг аввало, готлар шаклида 
бадиийлашган сўзни эътиқод рамзи сифатида талқин этишдир. 
Готларда «гўзаллик», «кўркамлик», «чиройлилик», «улуғ», «улуғвор», «виқор» 
сингари сўзлар алоҳида тилга олинмаса-да, улар ҳақиқат, эзгулик, яхшилик шаклида 
ифодаланади. Яштларда улар тўғридан-тўғри қўлланилади. Сув ва ҳосилдорлик 
илоҳи 
Амударё 
маъбудаси 
Ардвисура=Анахита 
мадҳига 
бағишланган 
«Ардвисура=яшт»да шундай мисраларни учратиш мумкин: 
Гўзаллиги, улуғлиги ҳаққи-ҳурмати 
Тинглагувчи дуо билан шарафлагумдир 
Арта қутлуғлаган Ардвисурани
1
. 
Ҳудди ана шу яштдаги Ардвисура=Анахита тасвирини гўзаллик ва 
улуғворликнинг гўзал ва улуғвор тасвири сифатида бой, рангқ=баранг эстетик 
инъикос тарзида идрок этилиши табиийдир. Мана, ўша тасвир ва таъриф: 
Ҳар ким уни кўргай, – 
Ардвисура=Анахитани. 
Бир париваш тимсолида, – 
Сарвқомат ва шамшодваш, 
Камарбаста ва шоиста, 
Бошмоқлари ярқираган тўпиққача, 
Тиллодандир шокиласи. 
Қўлларида барсман унинг бир меъёрдир 
Балдоқлари ярақлаган, – 
Тўрт қиррали олтин суви юргизилган. 
Шафқатпеша Ардвисура=Анахита 
Гарданига чирмашгандир 
Гўзал шода. 
У қоматин таранг тутар 
Бўртиб чиқсин учун сўлим сийналари 
Ва одамлар нигоҳини қаратмоққа 
Ўзи томон. 
Пешонасин зебо этмиш Ардвисура Анахита 
Жозибали гардиш билан.
2
Анахитанинг сўзлар воситасидаги бу тасвири шу қадар муайянлаштирилганки, 
уни жонли мавжудотга ёки ҳайкалга қараб, сўз билан чизилган сурат десак 
янглишмаймиз. Кейинчалик ана шу тасвирдаги безакларни, пешонагардишни 
Шимолий Бақтрияда, асосан Сурхондарё вилояти ҳудудида топилган ҳайкалларда 
ва бошқа қадимшунослик топилмаларида кўриш мумкин бўлди. Айиртом, 
1
Авесто. А. Маҳкам таржимаси. Т., Шарқ, 2001, 171 – б. 
2
Ўша манба, 181 – 182 – б. 

---

246 
Далварзинтепа, Фаёзтепа, Шаҳринав, Балх сингари ҳудудлардан қазиб олинган 
санъат намуналари ҳайкаллар, меъморий қолдиқлар, шунингдек, Персополдаги 
Доро саройи, Чоштепа, Оқтепа, Варахша, Афросиёб ёдгорликлари, деворий 
суратлар ўзида Туронзамин ва Эронзамин халқлари орсида эстетик ғояларни 
мужассамлаштирган санъатнинг ҳар хил турлари ривожланганидан далолат беради. 
Қадимги ҳинд эпоси «Маҳобхарат»да тасвирланишича, Юдҳиштир томонидан 
руҳларга атаб ўтказилган қурбонлиқ байрамида турли мамлакатлардан, жумладан 
Турондан шаклар, тоҳар ва қанғилар давлатининг элчилари қатнашадилар. Бу 
элчилар келтирган совға=саломлар ичида халқ амалий санъати тараққиётидан 
далолат берувчи, ўз даври эстетик дидини акс эттирувчи жундан, пахтадан, ипакдан 
тўқилган матолар, нафис кийим=бошлар, темир учли найзалар, ойболталар, кескир 
болта ва тешалар бўлгани айтилади. 
Худди шундай ҳолатни милоднинг дастлабки асрларида битилган қадимги 
Хитой манбаларида ҳам учратиш мумкин. Улардан бирида Марказий Осиёдан, 
хусусан, Тошкент воҳасидан Хитойга борган артистларнинг кийимлари ва 
безаклари таърифланади. Унда ёзилишича, раққос=артистлар енги тор кўйлак, 
бошларига чўнғоқ (учи баланд) телпак кийганлар. Телпак тевараги тепага 
қайрилган, четларига майда қўнғироқчалар тақилган. Бундан ташқари, улар 
гулнусха, дурлар билан безалган дўппи ҳам кийганлар. Солномачи бу кийимлар 
қадимдан мавжудлигини, ҳанузгача ўзгармаганлигини таъкидлайди. Тошкентлик 
раққос боланинг ўйинини мадҳ этишга бағишланган шеърлардан бирида ҳам 
мазкур энгиллар тилга олинади. Шеърда раққос боланинг кўйлаги нафис жун 
матодан тўқилгани, бошида чўнғоқ телпак, белида кумуш камар ва оёғида нақшин 
этиги бўлгани тасвирланади. 
Милодий IV-V асрларга оид хитой мусиқий рисолаларида Бухоро (Анго), 
Самарқанд (Канго) ва Қанғлишжо ёки Қанғли (Сирдарёнинг ўрта оқими, Тошкент 
воҳаси) номли мақомлар мавжуд бўлганини кўриш мумкин. Хитойда машҳур бўлган 
хусюнсу рақси Мовароуннаҳрда кенг тарқалган рақслардан бўлган, уни Самарқанд, 
Китоб ва Шаҳрисабз минтақаларидан чиққан қиз=жувонлар ижро этганлар. Хусюнсу 
рақсида кичик, юмалоқ коптокни тепага отиб, гир айланиб, моҳирлик билан илиб олиб, 
оёқ тагига ташлаб, устига оёқ қўйиб, сирғалиб кетмасдан айланиб ўйнаганлар; сирғалиб 
кетмаслик ўйинчининг маҳоратини билдирган. 
Қадимги Хитойда шуҳрат қозонган рақслардан яна бири Чжечжи – Тошкент 
номи билан аталган, уни 24 нафар раққоса ижро қилган, бу рақс давра олиб 
ўйналган. Ўйин миллий мусиқа, мақом ва хонанда ижроси билан жўрликда давом 
этган. Раққосалардан бири давра марказида ўйнаб, ўйинни бошқариб борган. 
Кузатувчи раққоса «хуасин» («гулнинг маркази») деб аталган. Раққосаларнинг 
барчаси қимматбаҳо нафис матолардан тикилган, дур=жавоҳирлар ҳамда гўзал 
кашталар билан безалган кийим=бошларда саҳнага чиққанлар. Ўша даврлардаги 
хитойлик шоирлар бу Тошкент рақсининг мафтуни бўлиб, унга ўнлаб шеъру 
қасидалар бағишлаганлар. Машҳур санъатшунос, академик Л.И. Ремпел қадимги 
дунё Шарқ санъати ҳақида фикр юритиб: «Ўрта Осиёнинг Аҳмонийларгача бўлган 
ва Аҳмонийлар хукмронлик қилган даврдаги қадимий маданият ва санъат ўчоғи 
сифатидаги роли аниқ. Бироқ қадимги Ўрта Осиё маҳаллий маданиятининг энг 
юксалган пайти антик даврга тўғри келади. Эллинизм Ўрта Осий санъатида янги 

---

247 
даврни бошлаб берди, у санъаткорни пластик чизгилар ва шакллар мусаффолиги 
дунёсига етаклади. Эллинизм ана шу дунёга табиатдан олинган уйғунликни ато 
қилди, санъаткорга инсон танаси гўзаллигини ифодалаш учун восита бахш этди 
уни гўзалликни билиш мезонига айлантирди» деганида тамомила ҳақ эди

. 
Бундай манбалар «Авесто» яратилган икки улуғ дарё соҳилларидаги ҳамда 
Хуросон, Форсистон минтақаларидаги нафосатли тасаввурлар, ғоялар ва санъат 
турлари қўшни минтақалар халқлари эстетикаси тараққиётига катта таъсир 
кўрсатганлигини исботлайди. Айниқса «Авесто»нинг қадимги Ҳиндистонда 
эстетик тасаввурлар ва ғояларнинг шаклланишида алоҳида ўрин тутиши диққатга 
сазовордир.