Áyyemgi Egipet kalendari. Jobasi: Kirisiw. Egipet kalendariniń kelip shiǵiw tariyxi

Puqaralıq kalendarı áyyemgi patshalıq dáwirinde yamasa odan aldın jaratılǵan bolıp, odan Shepseskaf ( eramızǵa shekemgi 2510 jıl ) dáwirinde qollanılǵanlıǵı hám Neferirkare dáwirinde (eramızǵa shekemgi 25-ásir ortalarında) qollanılǵanlıǵı haqqındaǵı shamalıq dáliller keltirilgen. Bul itimal, Siriusning astronomık baqlawlarına tiykarlanǵan bolıp, onıń aspanda qayta payda bolıwı eramızǵa shekemgi 5-4-mıń jıllıqlar dawamında Nil tasqınınıń ortasha baslanıwına tuwrı kelgen. Puqaralıq jılı 365 kúnden ibarat bolıp, hár biri 30 kúnden ibarat 12 ayǵa hám bes kúnlik interkalar ayǵa bólingen. Osiris, Horus, Set, Isis hám Neftis qudaylarınıń tuwılǵan kúnleri retinde bayramlanǵan.
Úzliksiz aylar Egipettiń ush mawsimine gruppalanǵan, bul olarǵa óziniń túp atların bergen hám dekanlar yamasa on jıllıqlar dep atalıwshi ush 10 kúnlik dáwir bólingen. Keyingi dereklerde bular “birinshi”, “orta”, “aqırǵı” dep ajıratılǵan. Hár bir dekandıń sońǵı eki kúni ádetde korollıǵılıq ónermentleri ushın dem alıw kúnleri retinde qabıl etilgen, korollıǵılıq ónermentleri isten bosatilgan. Puqaralıq kalendarı, tiykarinan, Sirius juldiziniń Jańa jılında ( I Axet 1) shıqqan waqtinan dúzilgen, biraq kabisa jılları joq ekenligi sebepli, ol quyash jılı boylap arqaǵa aylana baslaydi.

2. Egipet kalendariniń basqa kalendarlar menen uqsasliq hám ózgeshelikleri.
Misir kalendarlari dásleki payda bolǵan kalendarlardiń biri esaplanadi. Biraq basqa mámleketler de óz-ólshew tarezilerinne kelip shiǵip waqitti belgilengen. Derliik barliq kalendarlar quyashó ay hám jerdiń háreketleniwine baylanisli qurilǵan. Biraq bazi mámleketlerdiń jaylasiw orni. Jerdiń óz oǵi átrapinda aylaniwin esapqa alǵan halda olar arasinda ózgeshelikler ushrap turǵan. Biraq ta hámmesiniń jaratiliw jónelisi quyash, ay háreketlerine baylanisli ekenin inkar ete almaymiz. Albette astranomiyaǵa baylanisli dáslepki bilimler onsha joqari bolmaǵaná yaǵniy dáslep quyash hám ay jer atrapinda aylanadi.degen kóz qaaraslar bolǵan. Barshe kalendrlar tariyxi bir degenimiz benen olar araasinda ózgeshelikler ushrap turadi.
Buǵan bir-neshe misallar kórsetip otmiz:
Xitay kalendarı. Bul kalendar ay-quyash kalendarı bolıp ol tropik jıl taǵı aylar menen baylanısqan. Eramızdan aldınǵı III asirdegi «Chjuansoy kalendarǵa muwapıq jıldıń ortasha uzınlıǵı 365, 25 kún bolǵan. Bul ay-quyash kalendarınıń hár 19 jıldan 12 si 12 oyg'a 7 i 13 aydan ibarat bolǵan. Evreyler házir de bunnan paydalanadılar.
Hind kalendarı. Jıl 365 kún bolıp, jıl 12 aprelden baslanǵan. Ay - quyash kalendarınan faydslanǵan. Geyde, túrli dáwirlerde aylarǵa kún qosılıp turǵan. 1952 jıl 25 martda Gregoryan kalendarın qabıllaǵan. Eń áhmiyetlisi basqa xalıqlarǵa koefficientten jıldı 6 máwsimge (mawsimge) bolǵanlar : báhár, jaz, jawın sheshen, gúzek, keshki gúzek, qıs.