Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

5.5. Mikrokreditlash 

 

[206]. Bugungi kunda Respublikamiz bank tizimi tadbirkorlik 

tuzilmalarining moliyaviy resurslaridan unumli foydalanishiga xizmat 

qiluvchi amaliy mexanizmini shakllantirishga alohida e’tibor qarat-

moqda. Byudjetdan tashqari fondlarning mablag‘lari hisobidan kreditlar 

berish tartibi anchagina soddalashtirildi va bunday mablag‘lar bugungi 

kunda yakka tadbirkorlarga ham ajratilmoqda. Bu tartib tadbirkorlikni 

endigina boshlayotganlarga mikrokreditlar berish to‘g‘risidagi yangi 

qoidalar bilan to‘ldirildi. 

Mikrokredit deganda kredit beriladigan kundagi birjadan tashqari 

valuta bozori kursi hisobida 5000 (besh ming) AQSh dollariga ek-

vivalent miqdoridan oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valutasida 

beriladigan kreditlar tushuniladi. 

Mikrokreditlash bilan, odatda, jahon tajribasida kredit uyushmalari 

yoki jamiyatlari, bank hisoblanmagan tashkilotlar shug‘ullanadi. Marka-

ziy bank boshqa mamlakatlardagi tajribalarni o‘rganib chiqib, manfa-

atdor idoralar bilan birgalikda «Kredit kooperativlari to‘g‘risida»gi 

Qonun loyihasini (2000-yil yanvar) ishlab chiqdi. Bu loyiha hozirgi 

paytda xalqaro ekspertlar tomonidan ko‘rib chiqilmoqda. 

Markaziy bank yangi qonun qabul qilingunga qadar va vaqtdan 

yutish maqsadida «Tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznes 

subyektlari, dehqon va fermer xo‘jaliklari, yakka tartibdagi tadbirkor-

larni barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan milliy va chet el 

valutasida mikrokreditlash tartibi» ni ishlab chiqdi. Ushbu tartibning 1,4 

bandida: «Mikrokreditlar faqat O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga-

gina beriladi», –  deyilgan. 

Tijorat banklari mikrokreditlarni qarz oluvchilarga shartnoma 

---

 

326

asosida 3 yilgacha bo‘lgan muddatga beradilar.  Kreditlar mijozning 

talab qilib olinadigan depozit hisob raqami joylashgan manzil bo‘yicha 

beriladi. 

Mikrokreditlarning 50 foizigacha miqdori, 1,5 yil (18 oy) gacha 

bo‘lgan muddatda qaytarish sharti bilan naqd pulda berilishi mumkin. 

Banklarga o‘z daromadlari hisobidan maxsus mikrokreditlash 

jamg‘armasini tashkil qilish tavsiya etiladi. 

Mikrokreditlar qarz oluvchilarga quyidagi maqsadlar uchun 

beriladi: 

 

Kichik (mini) uskunalarni xarid qilish; 

 

xususiy ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirish, shu 

jumladan, urug‘lik, chorva mollari, yosh chorva mollari, parranda, yem-

xashak va omixta yem, veterinariya dori-darmonlari, o‘simliklarni 

himoya qilish kimyoviy vositalari va mineral o‘g‘itlarni sotib olish; 

 

xomashyo va materiallarga birlamchi ishlov berish; 

 

mehnat qurollari, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar va yor-

damchi ashyolarni xarid qilish; 

 

xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’ati buyumlarini 

ishlab chiqarish; 

 

hunarmandchilikni rivojlantirish, uy mehnati (kasanachilik) ni 

tashkil qilish; 

 

servis xizmati va maishiy xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish; 

 

sog‘liqni saqlashni rivojlantirish; 

 

sayyohlik (turizm) sohasini rivojlantirish; 

 

kichik ko‘lamdagi ishlab chiqarishlarni tashkil qilish; 

 

O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi bilan 

taqiqlanmagan xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarish va xizmat 

ko‘rsatish sohasi bilan bog‘liq tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari. 

Mikrokreditlar quyidagi maqsadlarga berilishi mumkin emas: 

 

ilgari olingan kreditlarni yoki boshqa har qanday qarzlarni 

qoplash; 

 

tamakichilik va spirtli ichimliklarni ishlab chiqarish; 

 

savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish; 

 

foydalanilmaydigan shaxsiy mulkni ishlab chiqarish maqsadla-

rida xarid qilish. 

Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkalari miqdori 

qarz oluvchi va bank o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvga ko‘ra kredit shart-

nomasi asosida, ammo Markaziy bank tomonidan rasman o‘rnatilgan 

---

 

327

qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo‘lmagan miqdorda belgilanadi. 

Respublikamizda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini 

yaratish maqsadida mikrokreditlarga keng e’tibor qaratilmoqda. 

2006-yilda maxsus “Mikrokreditbank” tashkil etildi. 2007-2008-

yillarda ushbu bank aktivlari miqdori 3.5 barobar, kichik biznes va 

xususiy tadbirkorlikni kreditlash hajmi 4 barobarga oshdi va bu 

maqsadlarga 150 mlrd so‘mdan ortiq mablag‘ yo‘naltirildi. 

Prezident Farmoni asosida “Mikrokreditbank” ustav jamg‘armasi 72 

mlrd so‘mga oshirish va uning hajmini 150  milliard so‘mga  yetkazish 

haqida qaror qabul qilindi. 

Prezidentning 2008-yil 10 noyabrdagi PF-4051 sonli Farmoniga 

asosan “Mikrokreditbank” foiz stavkalari boshlang‘ich sarmoyani 

tashkil etishga 5 foizdan 3 foizga, aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun 

14 foizdan 7 foizga  va mikrolizing xizmatlari uchun 7 foizdan 5 

foizgacha tushirildi 

Maxsus mikrokreditlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan berila-

digan mikrokreditlar bo‘yicha imtiyozli foiz stavkalarini belgilash 

tavsiya etiladi. 

[207]. Mikrokredit olish uchun yuridik shaxs maqomini olmasdan 

faoliyat ko‘rsatayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar va dehqon 

xo‘jaliklari tomonidan bankka quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:  

 

so‘ralayotgan mikrokredit miqdori ko‘rsatilgan kredit arizasi; 

 

kreditni qaysi maqsadga ishlatilishi ko‘rsatilgan biznes-reja. 

Bundan tashqari, yakka tartibdagi tadbirkor yoki dehqon xo‘jaligi 

boshlig‘i o‘z pasportini shaxsan ko‘rsatadi va pasport nusxasi kredit 

yig‘majildiga tikib qo‘yiladi. 

Kreditning qaytarilmay qolish xavfining oldini olish maqsadida qarz 

oluvchi bankka quyidagi ta’minot turlaridan birini taqdim etish huquqiga 

ega:  

 

mulk yoki qimmatli qog‘ozlar garovi; 

 

bank yoki sug‘urta tashkiloti kafolati; 

 

uchinchi shaxsning kafilligi; 

 

sug‘urta kompaniyasining qarz oluvchining kreditni qaytara 

olmaslik xatarini sug‘urta qilingani to‘g‘risidagi sug‘urta polisi; 

 

fuqarolar yig‘inlarining mahalla, qishloq, ovul kengashlari 

kafilligi. 

Banklar, o‘zlari bilan doimiy aloqaga ega, bank hisob raqamida 

muntazam pul oqimi mavjud bo‘lgan, yaxshi obro‘ va kredit tarixiga ega 

---

 

328

qarz oluvchilarga blankli (ishonchli) mikrokredit berish huquqiga 

egadirlar. 

Mikrokreditlarning qaytarilish ta’minoti shakllaridan biri sifatida 

mol-mulk garovi xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining «Garov 

to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq, muomaladan chiqarilgan buyumlardan 

tashqari, har qanday mulk, shu jumladan, buyumlar va mulkiy huquqlar 

(talablar), qimmatbaho buyumlar, zargarlik buyumlari, erkin 

ayirboshlanadigan valuta va boshqalar garov predmeti bo‘lishi mumkin. 

Kredit hisobiga sotib olingan mulk, uning qiymatining 80 foizi 

miqdorida mazkur kredit bo‘yicha garov predmeti bo‘lib xizmat qilishi 

mumkin. 

Kafillik bank-benefitsiar foydasiga qarz oluvchi va kafil o‘rtasida 

tuziladigan yozma shakldagi kafillik shartnomasi bilan rasmiylashti-

riladi. Fuqarolar yig‘inining mahalla, qishloq, ovul Kengashi, kafillik 

shartnomasiga muvofiq, qarz oluvchining majburiyatlari bo‘yicha o‘z 

mulki bilan javob beradi. 

Kredit so‘rab berilgan arizaning bankka kelib tushgan kundan 

boshlab, ushbu ariza bo‘yicha bank tomonidan xulosa berish muddati 5 

ish kunidan oshmaydi. 

Kredit shartnomasi tuzilganidan so‘ng kredit bo‘limi xodimi, 

muddati va foiz stavkasini ko‘rsatgan holda, ssuda hisob raqamini 

ochish to‘g‘risida buxgalteriyaga ko‘rsatma beradi. 

Mikrokredit berish to‘g‘risida qaror qabul qilingan vaqtdan boshlab 

qarz oluvchiga kredit varaqachasi ochiladi va uning yordamida kredit 

ustidan nazorat amalga oshiriladi. 

[208]. Kredit mijozning talab qilib olinguncha depozit hisob raqami 

joylashgan manzili bo‘yicha beriladi. Kreditlar alohida ssuda hisob 

raqamini ochish va ushbu hisob raqamidan qarz oluvchining to‘lov 

topshiriqnomalari asosida moddiy-tovar boyliklar uchun naqd pulsiz 

o‘tkazish yo‘li bilan yoki mikrokreditning 50 foizgacha miqdorida naqd 

pul shaklida, pul cheklarini to‘lash yo‘li bilan beriladi. 

Naqd pul shaklida berilgan mikrokreditlarni qaytarish va ularning 

foizlarini to‘lash majburiy tarzda bank kassasiga naqd pul topshirish 

yo‘li bilan amalga oshiriladi. 

Yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko‘rsatayotgan yakka 

tartibdagi tadbirkorlar va dehqon xo‘jaliklariga berilgan mikrokreditlar 

kredit ajratish muddatiga qarab mos ravishda 12601 - «Yakka tartibdagi 

tadbirkorlarga berilgan qisqa muddatli ssudalar» va 13801 - «Yakka 

---

 

329

tartibdagi tadbirkorlarga berilgan o‘rta muddatli ssudalar» balans hisob 

raqamlarida hisobga olinadi. 

Alohida ssuda hisob raqamlari bo‘yicha berilgan mikrokreditlar 

bo‘yicha kredit bo‘limi xodimining farmoyishiga ko‘ra muddatli 

majburiyatnomalar rasmiylashtiriladi va ular kreditlash muddatlariga 

qarab, to‘la qaytarilguniga qadar 91901 – «Qarz oluvchilarning qisqa 

muddatli ssudalar bo‘yicha majburiyatlari» va 91903 – «Qarz oluvchi-

larning o‘rta muddatli ssudalar bo‘yicha majburiyatlari» nomli, ko‘zda 

tutilmagan sharoitlar hisob raqamlarida hisobga olinadi. Qaytarish 

muddatlari pul oqimining kelib tushish istiqboliga qarab, bir necha 

bosqichda qoplashni ko‘zda tutuvchi jadval shaklida taqdim etilishi 

mumkin. 

Qaytarish muddati yetib kelganda va qarz oluvchining pul 

mablag‘lari mavjud bo‘lmagan taqdirda, kredit muddati o‘tgan ssudalar 

hisob raqami orqali undirib olishga taqdim etiladi, u bo‘yicha muddatli 

majburiyatnomalar esa 2-kartotekaga joylashtiriladi. 

Tijorat banklari kreditdan foydalanishning butun muddati davomida 

doimiy monitoring amalga oshiriladi va u qarz oluvchi tomonidan uning 

loyihasi va kredit shartnomasi shartlarining amalga oshirilishiga har 

tomonlama ko‘maklashishga qaratilgan bo‘lishi lozim. 

Monitoring jarayonida bankka berilgan garov holati va kreditdan 

samarali hamda maqsadli foydalanish bo‘yicha joylarga borib 

tekshiruvlar o‘tkazib turiladi. Berilgan kreditdan boshqa maqsadda 

foydalanganlik holati aniqlanganda, bank kredit shartnomasida berilgan 

tartibda, kreditning maqsadga nomuvofiq ishlatilgan qismini qarz 

oluvchining talab qilib olinguncha depozit hisob raqamidan muddatdan 

oldin undirib olish huquqiga ega. 

Qarz oluvchi tomonidan asosiy qarzni va unga hisoblangan foizlarni 

kredit shartnomasida kelishilgan muddatda qaytarilmasa, bank Fuqarolik 

kodeksining 280-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq mustaqil ravishda, 

sudga murojaat qilmasdan, garov predmetini tasarruf qilish huquqiga 

ega bo‘ladi. 

[209]. Tijorat banklari o‘z Nizomlariga va valuta operatsiyalarini 

amalga oshirish uchun ularga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 

tomonidan berilgan litsenziyada ko‘rsatilgan huquqlarga muvofiq 

ravishda faqat o‘z ishlab chiqarish faoliyati uchun respublikada ishlab 

chiqarilmaydigan asbob-uskunalar, xomashyo va butlovchi qismlarni 

import yo‘li bilan xarid qilish uchun chet el valutasida mikrokreditlar 

---

 

330

berishlari mumkin. 

Tijorat banklari tomonidan chet el valutasidagi mikrokreditlar o‘z 

kredit resurslari va chetdan jalb qilingan kredit mablag‘lari, shu 

jumladan, xorijiy banklarning kredit liniyalari hisobidan amalga 

oshiriladi. 

Chet el valutasidagi mikrokreditlar banklar bilan qarz oluvchilar 

o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomalaridan belgilanadigan tijorat 

shartlari asosida naqdsiz shaklda beriladi. 

Chet el valutasida berilgan kreditlar bo‘yicha foizlarning to‘lovi, 

to‘lov sanasidagi birjadan tashqari valuta bozori kursi bo‘yicha milliy 

valutada amalga oshiriladi. Asosiy qarzni to‘lash chet el valutasida 

amalga oshiriladi, qarzdorning chet el valutasidagi hisob raqamida 

mablag‘ mavjud bo‘lmagan taqdirda to‘lov sanasidagi birjadan tashqari 

valuta bozori kursi bo‘yicha milliy valutada to‘lanishi mumkin. 

Chetdan jalb qilingan kredit mablag‘lari hisobida chet el valutasida 

mikrokreditlar berish tijorat banklariga xorijiy kredit liniyalarini ajratish 

shartlariga muvofiq amalga oshiriladi. Qarz oluvchilarga chet el 

valutasida kredit berish jarayonida, qarz oluvchilar tijorat banklaridan 

oldin olingan kreditlarga doir majburiyatlarini o‘z vaqtida bajargan 

bo‘lishlari lozim. 

Qarz oluvchilarga chet el valutasida mikrokredit olish uchun 

xorijdan sotib olinadigan mahsulot tavsifi, u xarid qilinadigan mamlakat, 

uning qiymati, to‘lov valutasi, uskunalar sotib olinadigan holda - zarur 

xomashyo bilan ta’minlanganligiga oid ma’lumotlarni bankka taqdim 

etadi. Chet el valutasida mikrokredit olish uchun berilgan ariza 

yuqoridagi tartibning 2.6-bandida belgilangan muddatda ko‘rib 

chiqiladi. Mikrokredit bo‘yicha qarzdorlikni to‘lash chog‘ida birinchi 

navbatda kreditdan foydalanganlik uchun foizlar undiriladi. 

Mikrokredit belgilangan muddatlarda qaytarilmagan taqdirda, 

shuningdek, qarzdorning milliy valutadagi talab qilib olinguncha depozit 

hisob raqamida mablag‘lar yetarli bo‘lmagan yoki mavjud bo‘lmagan 

hollarda, tijorat banklari mikrokreditning qaytarilmagan summasini 

qonunchilikda belgilangan tartibda qarzdorning chet el valutasidagi talab 

qilib olinguncha depozit hisob raqamidan undirib olish huquqiga 

egadirlar. 

Qarz oluvchining talab qilib olinguncha depozit hisob raqamida 

mablag‘lar yetarli bo‘lmagan yoki yo‘q bo‘lgan taqdirda mikrokredit-

ning summasi qonunchilikda belgilangan tartibda kafolat beruvchining 

---

 

331

yoki kafilning zimmasida bo‘ladi.