Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

[189]. Iste’mol krediti turi banklar beradigan kreditlar ichida eng 

daromadli va eng xatarlisi hisoblanadi. Iste’mol kreditining eng xatarli 

deyilishiga sabab shundaki, bu kreditni olgan shaxs yoki oilalarning 

moliyaviy ahvoli kasallik yoki ishsizlik tufayli yomonlashishi mumkin, 

bu o‘z navbatida, kreditning qaytarilishini kechiktirishi yoki umuman 

qaytmaslik xatarini yuzaga keltirishi mumkin. Shuning uchun iste’mol 

kreditini boshqarishda banklar juda ehtiyotkorlik bilan ish tutishlari 

lozim.  

Hozirgi paytda iste’mol kreditining bir nechta turlari mavjud. Ularni 

berish maqsadlari va turlariga qarab 2 guruhga ajratish mumkin. 

Masalan, ayrim shaxs va oilalarga beriladigan kreditlar yangi uylar 

---

 

308

sotib olish uchun, ya’ni uylar bilan ta’minlangan kreditlar yoki boshqa 

maqsadlar uchun, ya’ni avtomobil, yirik elektr xo‘jalik mollari sotib 

olish uchun olinadigan kreditlar hamda uy-joydan tashqari boshqa 

maqsadlar uchun beriladigan kreditlar. 

Boshqa maqsadlar uchun beriladigan kreditlar qaytarilishiga ko‘ra 

ikki xil bo‘ladi: ma’lum bir muddat ichida qaytariladigan va bir yo‘la 

qaytariladigan kreditlar. 

[190]. Jahon bank amaliyotida «Uy-joylarni garovga qo‘yish 

hisobiga» beriladigan kreditlar uylar sotib olish yoki yashash sharoitini 

yaxshilash uchun beriladi. Yakka yoki ko‘p oilalarga mo‘ljallangan 

uylarni sotib olish uchun 10-15 yillik uzoq muddatli kreditlar beriladi va 

bu kreditlar ushbu uy bilan ta’minlangan bo‘ladi. Bunday kreditlarga 

mutlaq foiz stavkalari yoki «suzib yuruvchi», boshqacha aytganda, 

o‘zgaruvchan foiz stavkasi o‘rnatiladi. Mutlaq foiz stavkasi o‘zgarishi 

orqali suzib yuruvchi foiz stavkasi ham o‘zgaradi. Majburiyatni qoplash 

uchun olinadigan kredit hajmining 1-2% ini tashkil qiluvchi xizmat haqi 

(komissiyasi) oldindan olinadi va shu yo‘l bilan qarzdorga kerakli 

vaqtda, kerakli hajmda kredit berilishi kafolatlanadi. Bunday kreditlarni 

nafaqat banklardan, balki bank xolding kompaniyasiga tegishli sho‘ba 

korxonalardan ham olish mumkin. 

2008 – yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 

davrning eng dolzarb muammosi bo‘ldi va uning ta’siri butun jahon 

iqtisodiyotini larzaga soldi. 

Ushbu jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqishining 

asosiy sababi sifatida AQShda yuzaga kelgan ipoteka bozoridagi tanglik 

e’tirof etilmoqda. Ipoteka bozoridagi tanglikning sababi esa ipoteka 

kreditlarining o‘z vaqtida qaytmaganligi, ya’ni ipoteka kreditlarining 

muammoli kreditlar toifasiga aylanishidir.  

Ipoteka kreditlari bilan bog‘liq muammolarning kelib chiqishiga esa 

AQSh FZT tomonidan qo‘llangan ekspansion  pul-kredit siyosati va 

ipoteka kreditlarining haddan tashqari erkinlashtiriganligi sabab bo‘ldi. 

AQSh FZT qayta moliyalash stavkasi  2006-yildagi 5-6 foizdan 

2008-yilda 1 foizgacha tushirildi. Pul bozorida pulning bahosi 

arzonlashdi. Bundan tashqari, ipoteka kreditlarining banklar tomonidan 

berilishi osonlashdi. AQSh fuqarosi hech qanday muammosiz uyning 

garoviga ipoteka kreditlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 

Ipoteka inqirozi bank aktivlarining qadrsizlanishi, o‘z navbatida, 

banklarning to‘lov qobiliyati va likvidlik darajasining pasayishiga sabab 

---

 

309

bo‘ldi.       

Uy-joydan boshqa maqsadlar uchun olinadigan kreditlar ma’lum bir 

muddat ichida to‘lanishi yoki bir yo‘la to‘lanishi mumkin. 

Ma’lum bir muddat ichida to‘lanadigan kreditlar qisqa va o‘rta 

muddatli kreditlar bo‘lib, bunda kredit miqdori ikki yoki uch qismga 

bo‘linib to‘lanadi (odatda har oyda yoki har chorakda bir marta) bunday 

kreditlar asosan harakat vositalari, mebel, yirik elektr-xo‘jalik mollari 

sotib olish uchun beriladi. Bunday kreditlarga asosan mutlaq foiz 

stavkasi o‘rnatilsa ham, keyingi paytlarda «suzib yuruvchi» foiz 

stavkasini o‘rnatish amaliyotda ko‘p qo‘llanilmoqda. 

Bir yo‘la qaytariladigan kreditlar qisqa muddatli kreditlar bo‘lib, 

jismoniy shaxslarning naqd pul mablag‘iga bo‘lgan joriy ehtiyojini 

qondirish uchun beriladi va kredit muddati tugashi bilanoq uning to‘la 

hajmi qaytariladi. Bunday kreditlarning hajmi kichkina bo‘lib, muddati 

30 kun yoki undan ham kam bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatga bir yo‘la 

qaytarish sharti bilan beriladigan kreditlar bank uchun serdaromad 

bo‘lib, ba’zida, mijozning xususiyatiga qarab yirik miqdorda ham 

bo‘lishi mumkin. Masalan, mehnat ta’tili va davolanish, yirik elektr 

xo‘jalik mollarini sotib olish yoki ta’mirlash, soliq to‘lashga ketadigan 

xarajatlarni qoplash uchun olinadi. 

[191]. Kredit kartochkasiga asoslanib beriladigan kreditlar ham 

ma’lum muddat ichida yoki bir yo‘la to‘lanishi mumkin. Kredit 

kartochkasi egalari uning yordamida sotib olgan tovarlariga foizsiz haq 

to‘lashlari va qarzlarni belgilangan muddat ichida qoplashlari yoki tovar 

haqini bo‘lib-bo‘lib, oyiga 12-18% yillik foiz miqdorida to‘lab borishlari 

mumkin. Kredit kartochkasi asosida ma’lum muddat ichida kredit 

haqining to‘lanishi bir yo‘la to‘lanadigan kreditlarga qaraganda banklar 

uchun foydalidir, chunki banklar bunday kreditlardan foiz daromadlari 

oladilar. 

Kredit kartochkasi juda qulay bo‘lib, mijoz undan ko‘pincha 

revolver kredit tizimida keng foydalanadi. Kredit kartochkalaridan 

foydalanish texnologiyalarning takomillashi natijasida mijozlar kredit 

kartochkalari orqali bank xizmatlarining barcha turlaridan, shu 

jumladan, jamg‘arma va hisob-kitob xizmatlaridan ham bemalol 

foydalanishlari mumkin. 

Bu kartochkalar bilan xizmat ko‘rsatishning rivojlanishi tufayli 

mijozlar bank xizmatiga haq to‘lashdan ko‘pincha ozod bo‘ladilar.  

[192]. Bank turli xil mijozlarga turli xil maqsadlar uchun kreditlar 

---

 

310

berishi mumkin. Beriladigan kreditlarni ulardan foydalanish maqsadiga 

ko‘ra, yettita turkumga ajratish mumkin: 

 

ipoteka ssudalari, ya’ni ko‘chmas mulk asosida beriladigan 

kreditlar; 

 

moliya institutlariga, ya’ni banklararo moliya va sug‘urta 

kompaniyalariga, shuningdek, boshqa moliya muassasalariga beriladi-

gan kreditlar; 

 

dehqon va fermer xo‘jaliklarigayerlarni o‘zlashtirish va ishlov 

berish, hosilni yig‘ishtirib olish, chorva mollarini em bilan ta’minlash 

ishlarini yaxshilash maqsadida beriladigan qishloq xo‘jalik ssudalari; 

 

savdo va sanoat korxonalariga tovar-moddiy zaxiralarni sotib 

olish va ish haqi berish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplash uchun 

tadbirkor firmalarga beriladigan kreditlar; 

 

xususiy shaxslarga beriladigan iste’mol kreditlari. Bularga 

bahosini bir necha muddat ichida to‘lash imkoniyati bilan avtomobil 

sotib, ko‘chma (sayyor) uylar, elektr xo‘jalik va boshqa iste’mol mollari, 

uylarni ta’mirlash va zamonaviy tus berish, tibbiy xizmat xarajatlarini 

qoplash va boshqa shaxsiy transport uchun beriladi; 

 

boshqa ssudalar yuqorida qayd etilmagan ssudalar bo‘lib, ularga 

qimmatbaho qog‘ozlar bilan ta’minlangan ssudalar ham kiradi; 

 

moliyaviy lizingda bank mashina va uskunalarni sotib oladi va 

ularni mijozlarga ijaraga beradi. 

Yuqorida keltirilgan kredit turlarini jahon bank amaliyotidagi eng 

yirigi ipoteka ssudalaridir va bu ssudalar beriladigan jami ssudalarning 

1/3 qismini tashkil qiladi. Savdo va sanoat korxonalariga beriladigan 

ssudalar ham jami kredit qo‘yilmalarning 1/3 qismini tashkil qiladi. O‘z 

ahamiyatiga ko‘ra, uchinchi o‘rinda turadigan ssudalar – bular xususiy 

shaxslarga beriladigan ssudalar bo‘lib, ular jami kredit qo‘yilmalarining 

1/5 qismini tashkil qiladi. 

[193]. Bank kreditlari portfeli tarkibini aniqlovchi eng muhim 

omillardan biri, bu eng avvalo ushbu bank xizmat ko‘rsatayotgan 

bozorning xususiyatidir. Har bir bank mijozlarining kredit mablag‘lariga 

bo‘lgan ehtiyojlarini o‘rganib, ularni e’tiborga olmog‘i lozim. Masalan, 

aholisi ko‘p bo‘lmagan shahar va tumanlardagi banklar asosan ipoteka 

kreditlari (uy-joylarni garovga olish asosida) avtomobil sotib olish 

uchun yoki xo‘jalikni boshqarish va rivojlantirish uchun sarf qilinadigan 

xarajatlarni qoplash maqsadida kredit beradilar. Yirik ishlab chiqarish 

korxonalari, firmalar, univermaglar, ofislari ko‘p bo‘lgan yirik 

---

 

311

shaharlarda esa banklar kredit mablag‘larini tovar-xomashyo zaxiralari, 

asbob-uskunalar sotib olish va ishchilarga ish haqi to‘lash uchun 

beradilar. 

Albatta, hamma banklar ham o‘zlari faoliyat ko‘rsatayotgan hudud 

sharoitlariga butunlay bog‘liq bo‘lmaydilar. Ularning ko‘pchiligi boshqa 

banklardan mablag‘larning katta qismini yoki qisman qarzga olishlari 

mumkin. Bunday faoliyat ko‘rsatayotgan banklar uchun ular joylashgan 

hudud iqtisodiyotidagi salbiy o‘zgarishlar katta xavf tug‘dirmaydi. 

Bank kreditlari portfeliga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil bu – 

bankning hajmidir. Bunda bank sarmoyasining hajmi eng muhim rol 

o‘ynaydi, chunki u beriladigan kreditni bitta mijozga to‘g‘ri keladigan 

qiymatini aniqlaydi. Yirik banklar asosan yirik korxonalar, korporatsiya-

lar va firmalarga xizmat ko‘rsatadi. Maydaroq banklar esa, asosan naqd 

pul ko‘rinishida yoki bir necha muhlatga mayda firmalar, xususiy 

shaxslarga chakana kreditlar beradi.  

Bank boshqaruvchilarining kredit siyosati sohasidagi tajribasi va 

malakasi kredit portfelining tarkibi va o‘sishiga ta’sir qiluvchi muhim 

omildir.  

Bank kreditining ba’zi bir turlarini berishni taqiqlovchi kredit 

siyosati bankning kredit portfeli sifatining o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi 

xatardan saqlaydi.  

Kredit portfelining tarkibi kredit faoliyati orqali olinadigan 

daromadga ham bog‘liq. Bankning kredit bilan shug‘ullanuvchi xodim-

lari kredit berish orqali olinadigan daromad bilan bankning boshqa 

aktivlari orqali olinadigan daromadni solishtirib, tahlil qiladilar. Nati-

jada, bank daromadlarining asosiy qismi kreditlarga to‘g‘ri kelayotgani 

haqida bir xulosaga kelganlaridan so‘ng ko‘proq kreditlar berishni afzal 

ko‘radilar.