Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Passivlarni boshqarish orqali bank likvidliligini boshqarish de-

ganda  likvid mablag‘larga bo‘lgan talablarni to‘liq va o‘z vaqtida qon-

dirish maqsadida tezda sotiladigan mablag‘larni qarzga olish tushuniladi. 

Yirik hajmdagi aylanma depozit sertifikatlari qarzga olinuvchi likvid 

mablag‘lar manbayi hisoblanadi. Likvid mablag‘larni qarzga olish pul 

bozoridagi foiz stavkalarining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lganligi tufayli 

bank uchun xatarli bo‘ladi. Qarzga olingan likvid mablag‘lar yuqori 

riskka ega bo‘lganligi tufayli banklar bir vaqtning o‘zida aktivlar va pas-

sivlarni boshqarish orqali bank likvidliligini boshqarishga harakat qila-

dilar. Bu uslublarga ko‘ra banklar talab qilinishi ko‘zda tutilgan likvid 

mablag‘larning bir qismini qimmatli qog‘ozlar, depozitlar sifatida bosh-

qa banklarda saqlaydi. Ba’zi bir talablar esa vakil banklarda kredit lini-

yalarini ochish yo‘li bilan ta’minlanadi. Favqulodda talab qilingan 

(to‘satdan vujudga kelgan) likvid mablag‘lar esa qisqa muddatli qarzlar 

hisobiga qoplanadi.  

Bank likvidligini boshqarish jarayonida bank boshqaruvchilari 

quyidagilarga rioya qilishlari lozim: 

 

mablag‘larni jalb qiluvchi va ulardan foydalanuvchi barcha bank 

bo‘limlarini qattiq nazorat qilishlari; 

 

bankning eng yirik kreditorlari va omonatchilari qaysi vaqtda va 

qancha miqdorda kreditlar olishi va omonatlar qo‘yishini (iloji bo‘lsa) 

oldindan bilishga harakat qilishlari; 

 

bank likvidligini va likvid mablag‘larni boshqarish bankning 

ustuvor vazifasi ekanligini doimo esda saqlashlari; 

 

likvid mablag‘lar taqchilligi yoki ortiqchaligining oldini olish 

maqsadida bankning likvid mablag‘larga ehtiyojlarini va bu mablag‘-

larning joylashtirilishini doimo tahlil qilib borishlari lozim. 

[106]. Jahon amaliyotida likvid mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlarga 

baho berishning quyidagi usullari mavjud: 

 

mablag‘lar manbayi va undan foydalanish usuli; 

 

mablag‘lar tuzilmasini tahlil qilish usuli; 

 

likvidlik ko‘rsatkichini hisoblash usuli. 

Mablag‘lar manbayi va undan foydalanish usuli ikki holatga asos-

---

 

165

langan: 

 

depozitlar hajmi o‘sib, qarzlar hajmi kamayganda, bankning 

likvid mablag‘lari oshadi; 

 

depozitlar hajmi kamayib, qarzlar hajmi oshsa, bankning likvid 

mablag‘lari kamayadi. 

Agar likvid mablag‘lar manbayi hajmi bilan ulardan foydalanish 

hajmi tenglashmasa, bank likvidligida buzilish holati yuzaga keladi. 

Bunda jalb qilingan va ishlatilgan mablag‘lar hajmi orasida farq hosil 

bo‘ladi. Bankning likvid mablag‘lari manbayi hajmi saqlangan mablag‘-

lar hajmidan ko‘p bo‘lsa, bank likvidligida bank foydasiga buzilish sodir 

bo‘lib, bunday holni ijobiy buzilish deyiladi va bank bu farqdan 

daromad keltiruvchi aktiv sifatida foydalanishi lozim. Aksincha, agar 

likvid mablag‘lar manbayi hajmi sarf qilingan mablag‘lar hajmidan kam 

bo‘lsa, bank likvidligida bank uchun salbiy buzilish yuzaga keladi va 

bankning likvid mablag‘larga ehtiyoji ortadi. Bunday holda bank ancha 

arzon va muddati yuzasidan qulay manbalardan foydalanishi lozim.  

Mablag‘lar manbayi va undan foydalanish usulida quyidagilarni 

amalga oshirish lozim: 

 

rejalashtirilgan davrdagi likvidlikka baho berish uchun mazkur 

davrdagi kredit va depozitlar hajmini oldindan belgilash; 

 

shu davr mobaynida kreditlar va depozitlar hajmining o‘sishi da-

rajasini hisoblash. 

Boshqaruvchi shu davr ichida bankning netto-likvid holatini baho-

lashi lozim.  

Likvid mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlarga mablag‘lar tuzilmasi