Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

3.5. Tijorat bankining daromadi va foydasi 

 

[89]. Tijorat banki daromadining asosiy manbayi quyidagilar 

hisoblanadi (16-jadval). 

 

 

Sezuvchanlik nati-

jasidagi salbiy 

tengsizlik 

Foiz stavkasi-

ning o’zgarishini 

sezuvchi aktivlar 

Foiz stavkasining 

o’zgarishini sezuv-

chi passivlar 

<

---

 

136

16-jadval. 

Tijorat bankining daromadlari 

 

№ 

Daromadlar 

manbayi 

Izoh 

1 2 

3 

1. Ssuda 

biznesi 

Bu biznes ikki unsurni o‘z ichiga oladi: 

 

mijozlarga ssuda berish; 

 

foyda olish maqsadida o‘zining bo‘sh turgan resurslarini 

boshqa tijorat banklariga vaqtinchalik berib turish. 

Ssuda biznesining ikkinchi qismi banklararo kredit yoki 

boshqa bankka qo‘yilgan tezkor depozit shaklida bo‘lishi 

mumkin. 

2. 

Diskontli  

biznes 

Bu to‘lanmagan veksellar, cheklarni muayyan diskont bilan 

bank tomonidan sotib olishga asoslanadi. Faktoring 

operatsiyalari diskontli biznesning har xil ko‘rinishlaridan 

biridir. U ikki ko‘rinishda bo‘ladi: 

 

regress (aylanmali) huquqi bilan; 

 

regress (aylanmasiz) huquqsiz. 

Birinchi holda bank mablag‘ni olgan (yetkazib beruvchi) 

dan to‘lanmagan majburiyatlarni undirib olishga haqli 

bo‘ladi. Ikkinchi holda esa bunday huquqqa ega bo‘lmaydi. 

Shu sababli u ko‘proq mukofotlanishni talab qilib ko‘proq 

tavakkalga boradi. 

Faktoring operatsiyasi uchun bankni mukofotlash yetkazib 

beruvchining sotishdan olgan daromadini kamaytiradi. 

Chunki aynan shu qiymatdan chegirma qilinadi. Masalan, 

20 foiz chegirma bilan mahsulotni sotish yoki mablag‘ni 

qaytarish. 

3. 

Himoyali 

biznes 

Bu bank operatsiyalariga mos tushuvchi xizmatlar bo‘lib, 

ular trast (ishonchli) va vakilli xizmatlar  

4. 

Qimmatli 

qog‘ozlar 

orqali biznes 

Bunda bankning daromadi quyidagilar evaziga shakllanadi: 

 

o‘zining va boshqa emitentlarning qimmatli qog‘ozlarini 

sotish chog‘ida kurs tafovuti evaziga olingan daromad: 

 

xususiylashtirishda bajarilgan xizmatlar evaziga olingan 

daromad (xususiylashtirish hujjatlarini talab darajasiga kel-

tirish, korxonaning qiymatini aniqlash, aksiyalarni chiqa-

rish va joylashtirish reyestrlarni yurgizish va h.k.)  

5. 

Bankning ka-

fillik faoliyati

Bu faoliyat evaziga bank bevosita va bilvosita daromad ola-

di. Mijozlarga bankdan kredit olish va boshqa operatsiya-

larni bajarishlari uchun kafil xatlarini beradi va shu narsa 

evaziga bank daromad oladi 

6.  Mijoz 

omo-

Bunda bank daromadi uning quyidagi vositachilik 

---

 

137

natlarini jalb 

qilish va omo-

natchilar top-

shirig‘i bilan 

operatsiyalar 

amalga oshi-

rish faoliyati 

operatsiyalarni bajarish evaziga shakllanadi: 

 

schyotlarni ochish; 

 

schyotlarni olib borish; 

 

schyotlar bo‘yicha operatsiyalardan nusxa oldirish; 

 

schyotlarni yopish; 

 

naqd pulni berish bo‘yicha hisob-kitoblarni bajarish va h.k. 

7. 

Korrespon-

dent (rasmiy 

yozishma)lik 

xizmati 

Bunda bank boshqa bank korschyoti qoldig‘i (saldosi)dagi 

kreditdan foiz olish evaziga daromad oladi. U daromadning 

miqdori: 

 

foiz stavkasi darajasiga; 

 

foizni hisoblash tartibiga; 

 

saldodagi kredit miqdori va uning qanchalik davomligiga 

bog‘liq bo‘ladi. 

Bunda bank daromadi: 

 

lizing; 

 

axborot berishga oid (informatsion); 

 

maslahat berish; 

 

valutani almashtirish; 

 

mijozlarni o‘qitish kabi xizmatlarni bajarish evaziga 

shakllanadi. 

Lizing operatsiyalarini bajarish evaziga olinadigan daromad:

 

lizing to‘lovlar; 

 

foiz to‘lovlari; 

 

vositachilik uchun to‘langan haqlarni o‘z ichiga oladi. 

 

8. 

Bank mulkini 

sotish bilan 

bog‘liq bo‘l-

gan ko‘zda 

tutilmagan 

daromadlar 

Bu daromad bank balansidagi qiymatdan bozor bahosining 

oshishi evaziga paydo bo‘ladi. Aks holda xarajat bilan bog‘-

liq operatsiyalar bankning to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarar ko‘rishiga 

olib keladi. 

 

Shunday qilib, tijorat bankining barcha ko‘rinishlardagi daromadini 

uchta guruhga bo‘lish mumkin: 

 

foizdan olingan daromad; 

 

vositachilik (komissiya) evaziga olingan daromad; 

 

boshqa turli daromadlar (bozordagi operatsiyalarda kurs farqi, so-

tilgan bank mulkining balansdagi narx o‘rtasidagi farq, qimmatli qo-

g‘ozlar va boshqa nominal bahosini qayta baholash, jarimalar evaziga 

olingan daromadlar). 

Qayd qilingan xizmatlar evaziga olingan daromadlar bank xarajat-

larini, riskini qoplab foyda olishini ta’minlashi kerak. 

---

 

138

  Ssuda foizi – bu muayyan muddatga berilgan kredit uchun 

to‘lanadigan foiz. Ssuda foizining turlari quyidagicha tavsiflanadi: