Umumiy biologiya

apis  —  asalari, grekcha  toksikon  —  zaxar  degan  suzlardan olingan)  meditsi-nada 
qo‘llaniladi. dorixonalarda apitoksin preparata ampula va moy xolida sotiladi. Rossiya 
Sog‘liqni  saqlash  ministrligi  Ilmiy  kengashi  1959  yili  asalari  zaxarini  ba‘zi 
kasalliklarni davolashda qo‘llash haqidagi doimiy instrukstiyani tasdiqlagan. 
(Н. Ф. Крахотин “O’zbekistonda asalarichilik”, “Mehnat” Tosh-1991.) 
            Asalarilar.  Asalarichilik  bilan  qadimdan  shug‘ullanib  kelganlar.  Yaqinda 
qadimgi Misrda arxeologlar tomonidan o‘tkazilgan qidirishlar vaqtida topilgan sopol 
idishlarda  qurib  qolgan  asal  va  mum  qoldiqlari  borligi  aniqlangan.  Bu  idishlar 
fir‘avnlarning  15  dinastiyasiga  tug‘ri  kelib,  bundan  3000  yillar  ilgari  ham  kishilar 
asalarichilik  bilan  shug‘ullanganliklaridan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari,  kishilar 
asalning davolash xususiyatini ham yaxshi bilganlar. 
          Eramizdan  oldingi  323-  yilda  Hindistonda  mashhur  sarkarda  Aleksandr 
Makedonskiy  vafot  etadi.  Uning  jasadi  bir  necha  ming  kilometr  masofaga  (o‘sha 
zamon  transportida)  Grestiyaga  keltiriladi.  Bunda  jasad  butunlay  buzilmagan  holda 

---

keltirilgan  bo‘ladi,  chunki,  murda  butunlay  asal  bilan  shuvalgan  va  u  chirituvchi 
bakteriyalarni o‘ldirish xususiyatiga ega bo‘lgan. 
        Asalarilar  haqida  gap  ketganda  ko‘z  o‘ngimizga  asal  va  uning  mumi  keladi. 
Asalarilar  ko‘pchilik  o‘simliklarni  changlantirib,  hosildorligini  oshirishda  ham  katta 
ro‘l o‘ynaydi. 
         Asaldan  yaralarni  davolashda,  har  xil  kasalliklarda  parxez  ovqat  sifatida, 
darmonsiz  organizmni  quvvatlantirishda,  ichak  va  shamollash  kasalliklarini 
davolashda  keng  foydalaniladi.  Asal  tarkibida  ko‘p  miqdorda  tez  hazm  bo‘luvchi 
shakar  moddasi,  vitaminlar  bo‘lib,  oziq  moddalarning  tez  hazm  bo‘lishiga  yordam 
beradi.  Bundan  tashqari,  asal  antibiotik  xususiyatiga  ega  bo‘lib,  har  xil  kasallik 
tarqatuvchi  mikroblarni  nobud  qiladi.  Asal  uzoq,  yillar  davomida  buzilmasdan 
saqlanish xususiyatiga ega. 
         Asalarilar  oila  bo‘lib  yashab,  har  qaysi  oilada  bitta  ona  asalari  100—1000  ta 
erkak  ari,  70—100  minglab  ishchi  asalarilar  bo‘ladi.  Oiladagi  asalarilar  ma‘lum 
ishlarni bajaradilar. Masalan, urg‘ochi va erkak asalari ko‘payish, ishchi asalarilar esa 
(jinsiy  organlari  rivojlanmagan  urg‘ochi  asalarilar)  lichinkani  boqish,  ovqat  tashib 
kelish uy qurish va uni himoya qilish kabi ishlarni bajaradi. Ona asalari o‘rtacha 4—5 
yil,  erkagi  esa  bir  necha  oy,  ishchi  asalarilar  35—50  kun  yashaydi.  Ishchi  asalarilar 
halqum  bezlarida  ishlanib  chiqqan  maxsus  oziq  modda  «sut»  bilan,  ona  asalari 
lichinkasini asal bilan boqadi. Qorin bezlarida hosil bo‘lgan mumlardan mum kataklar 
(xonalar, uyalar) quradi, unda lichinka, g‘umbak rivojlanadi va asal zapasi saqlanadi. 
       Ishchi  asalarilar  guldan  chang  va  nektar  yig‘adi.  Asalarilar  gulga  qo‘nganda 
butun  tanasi  gul  changiga  bulanadi,  uchayotganda  esa  u  oyog‘i  bilan  tanasining 
changini tozalab, panjalari yordamida orqa oyog‘ining boldir qismidagi «savatcha»ga 
yig‘adi. Uyaga olib kelingan gulchangi to‘kilib usti asal bilan yopiladi va mum bilan 
shuvab  quyiladi.  Butun  yoz  mobaynida  bir  oila  25—30  kg  gulchangi  yig‘adi.  Bir 

---

oiladagi asalarilar bir kunda 30—40 mln. Gulni changlan-tirishi aniqlangan, o‘rtacha 
oiladagi  asalarilar  1  gektar  maydondagi  meva  daraxtlarini  1,5  soatda  changlantira 
oladi, agar uni qo‘l bilan changlantirilganda buning uchun 100 soat vaqt ketgan bo‘lar 
edi. Bunday tashqari, asalarilar har xil gullarga qo‘nib, ularni chetdan changlantiradi. 
Chetdan changlantirilgan gulning meva va urugi sifatli bo‘ladi. Asalari o‘z xartumida 
30—40  mg  gacha  nektar  olib  keladi.  Bu  nektar  xartumdan  jig‘ildonga  o‘tadi.  Unda 
asalarining so‘lagi bilan aralashtirib, shakarga aylantiriladi. Tayyorlangan asal kekirib 
mumkataklarga chiqariladi. 
           Har bir asalari oilasi yil davomida 100—120 kg asal to‘playdi. Shundan 60—
70 kg asalarining o‘zi uchun oziq bo‘lsa, qolgan 40—50 kg asal esa biz uchun qoladi. 
Kushandalardan  himoyalanish  uchun  asalarilarda  o‘tkir  nish  bo‘ladi.  U  ketingi 
qorinning    uchki  qismida  joylashgan  zaxarli  bezlari  bilan  tutashgandir.  Bu  bezlarda 
ishlanib  chiqqan  asalari  zaxarining  tarkibi  oqsil  moddalar  va  kislotalardan  iborat 
bo‘lib,  uning  rangi  va  tarkibi  ilon  zaxariga  o‘xshab  ketadi.  Asalari  zahari  har  xil 
hayvonlarga  turlicha  ta‘sir  etadi.  Tipratikan,  ayiq  kabilarga  asalari  zaxari  unchalik 
ta‘sir  ko‘rsatmaydi.  Agar  odamni  asalari  chaqsa,  uning  nishi  va  nerv  tugunchalari 
asalari tanasidan ajralib qoladi va asalarining o‘zi tezda o‘ladi.Asalari zaxaridan ba‘zi 
kasalliklarni  davolashda  foydalaniladi.  Bunda  asalari  zaxarining  konsentratsiyasini 
kamaytirib yoki undan malham tayyorlab bod va nerv kasallik-larini davolashda, qon 
bosimini  kamaytirishda  yoki  organizmning  umumiy  tonu-sini hamda  ish qobiliyatini 
oshirishda  foydalaniladi.  Ammo  asalari  zaxaridan  vrach  maslahati  bilan  foydalanish 
kerak, chunki u o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, odamlarga turlicha ta‘sir etadi. 
            Ko‘pchilik odamga unchalik ta‘sir ko‘rsatmasa ham, lekin ba‘zi kishilarda esa 
ich surishi, qusish va hushsiz bo‘lib qolishi, biror organga qon quyilishi kabi nohush 
oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Hatto  juda  ko‘p  asalari  chaqqanida  odamlarning 
o‘lib qolish hollari ham kuzatilgan. Shuning uchun ko‘p asalari chaqishidan saqlanish 
kerak. 

---