|
Tellurokratiya va talassokratiya - Geosiyosatdagi asosiy qoida er yuzasining jug‘rofiy tuzilishi hamda sivilizatsiyalarning tarixiy tiplarga bo‘linishida ifodalangan fundamental dualizmni tasdiqlashdan iboratdir. Mazkur dualizm “tellurokratiya” (quruqlik kuchi) va “talassokratiya” (dengiz kuchi)ning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishida tasvirlanadi. Bunday qarama-qarshilikning mohiyati tarixda savdo sivilizatsiyasi (Karfagen, Afina) bilan harbiy-avtoritar sivilizatsiyasi (Rim, Sparta)ning o‘zaro munosabatlarida ifoda etiladi. Boshqacha aytganda bu «demokratiya» va «ideokratiya» o‘rtasidagi dualizmdir.
Garchi davr taqozosiga ko‘ra o‘zgarib turgan bo‘lsada dastlabki paytlardan boshlab mazkur dualizm o‘zaro dushmanlik yoki boshqacha aytganda uni tashkil qilgan qutblarning qarama-qarshiligi xususiyatiga ega. SHunday qilib, jamiyatlarning butun tarixi ikki unsur, ya’ni «suyuq», «oquvchi» bo‘lgan «suv» va «qattiq», «doimiy» bo‘lgan «quruqlik» atrofida ro‘y bergan jarayonlardan iborat. «Tellurokratiya», ya’ni «quruqlik kuchi» zaminning muqimligi va asosiy xususiyatlarining barqarorligi bilan xarakterlanadi. Sivilizatsion darajada u (ya’ni tellurokratiya) kishilarning yirik uyushmalari, xalqlar, davlatlar, imperiyalar bo‘ysunadigan o‘troqlik, konservatizm, qat’iyy yuridik me’yorlarda namoyon bo‘ladi. Quruqlikning qattiqligi xalqlarning madaniy hayotiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, jumladan, ijtimoiy an’analarning barqarorligi va axloqiy qoidalarning mustahkamligi ana shu xususiyat ostida shakllanadi. Quruqlikda, ya’ni, asosan, o‘troq hayot kechiruvchi xalqlarga induvidualizm, ishbilarmonlik ruhi yot bo‘lib, ularda ijtimoiylik ruhiyati va ierarxiyaning mavjudligi xosdir.
“Talassokratiya”, ya’ni “Dengiz kuchi” esa bunga teskari qoidalarga asoslangan sivilizatsiya bo‘lib, u dinamik, harakatchan va texnik rivojlanishlar tarafdoridir. Uning ustuvor yo‘nalishlari ko‘chmanchilik (asosan, dengizda suzish nazarda tutilmoqda), savdo, individual ishbilarmonlik ruhidan iborat. SHaxs jamoaning harakatchan vakili bo‘lganligi tufayli oliy qadriyat hisoblanadi. Bunda ma’naviy va huquqiy me’yorlar bir-biri bilan aralashib, nisbiy va harakatchan bo‘lib qoladi. Sivilizatsiyaning bu turi tez rivojlanadi, tashqi madaniy xususiyatlarini oson o‘zgartiradi, lekin ichki o‘zligini o‘zgartirmasdan saqlaydi. Insoniyat tarixining asosiy qismi har ikkala yo‘nalishning ma’lum cheklangan hududlar sharoitida, ammo “tellurokratiya”ning umumjahon miqyosidagi ustunligi sharoitida rivojlangan. Er (quruqlik) unsuri butun sivilizatsiyaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, “suv” (dengiz, okean) unsuri esa ayrim paytlarda va hududlardagina namoyon bo‘ladi. Quruqlik va suv dualizmi ma’lum bir vaqtgacha jug‘rofiy jihatdan dengiz qirg‘oqlari, daryo havzalarida va boshqa hududlar doirasida qolishi mumkin. Qarama-qarshilik sayyoraning turli joylarida, turli shakllarda rivojlanadi.
Er yuzasidagi xalqlarning tarixi siyosiy tuzumlarning sekinlik bilan o‘sib keng qamrovga ega bo‘lganligini namoyon etadi. Davlat va imperiyalar shu tarzda paydo bo‘ladi. Ushbu jarayon geosiyosiy darajada insoniyat tarixida makon omilining kuchayganligini anglatadi. Davlatlar va imperiyalarning yirik siyosiy birlashmalari universal sivilizatsiyalar darajasiga chiqqani sayin er va suv unsurlarining birligi va raqobatini yanada yorqinroq ifoda etadi. Ma’lum bir paytga kelib (antik davrda) “Makinder xaritasida” ifodalangan etarlicha barqaror manzara shakllanadi. Tellurokratiyaning chegarasi shimoliy-sharqiy Evrosiyoning (umumiy chegarasi Rusiya imperiyasi yoki sobiq Sovetlar davlati hududiga mos bo‘lgan) ichki mintaqaviy qismini o‘z ichiga oladi. Talassokratiya Evrosiyo qit’asining qirg‘oqlari, O‘rta er dengizi, Atlantika okeani va Evrosiyoni janub va g‘arbdan yuvib turuvchi dengizlarni o‘z ichiga olgan.
Tenglik – odamlarning jamiyatdagi o‘rni, ularning millati, jinsi, ijtimoiy kelib chiqishi va boshqalaridan qat’iy nazar bir xilligini ta’minlaydigan siyosiy va fuqarolik huquqlari, teng imkoniyatlari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
