Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

Samaradorlik = -------------------------------------------------------------- (2.2.1) Mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishdagi real xarajatlar
2.2.1-formuladagi sotilgan mahsulot qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdorini mahsulot bahosiga ko’paytirilganiga teng, ya’ni
Сотилган махсулот  Ишлаб чикарилган  Махсулот бирлиги (2.2.2) киймати (сотилган) махсулотмикдори бахоси
Xarajatlar esa mahsulot birligiga ketgan xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga ko’paytirilganiga barobardir.
Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori hamda mahsulot bahosi o’zgarsa o’zgarishi mumkin. Ishlab chiqarish harajatlari esa ishlab chiqarish hajmlari, resurslar baholari, mahsulot birligiga resurslarni sarflash me’yorlari, ishlab chiqarilgan mahsulot assortimenti o’zgarishiga bevosita bog’liq.
Eng muhimi shuki, KB sub’ektlari moliyaviy masalalarni rejalash-tirar ekanlar, yuqoridagi natijaviy ko’rsatkichlar - harajatlarni kamaytirish va foydani oshirish yo’llarini izlaydilar. Har qanday sub’ekt kabi (ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va h.k.) kichik biznes sub’ektlarida ham foyda va zararlar sohalarini birbiridan ajratib turuvchi «zararsizlik nuqtasi»⁸ tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Zararsizlik nuqtasi ba’zi adabiyotlarda «o’lik nuqta»⁹, ishlab chiqarishning «kritik hajmi»¹⁰, «rentabellikning chegaraviy nuqtasi»¹¹», «nollik foyda nuqtasi»¹² deb ham ataladi.
Zararsizlik nuqtasi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish harajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan minimal oborot, minimal tushum hajmini ko’rsatadi. Zararsizlik nuqtasiga erishish tufayli ishlab chiqarilgan (sotilgan) qandaydir minimal mahsulot hajmi bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt harajatlarini butunlay qoplashiga erishiladi.
Zararsizlik nuqtasining o’zgarishiga mahsulot (xizmat) baholarining darajalari, ularning o’zgarishi, bir-birlik mahsulotga ketgan o’zgaruvchan harajatlar va doimiy harajatlarning o’zgarishi kabi omillar ta’sir etadi.
Zararsizlik nuqtasini aniqlashda bir qancha usullar mavjud (2.2.1-jadvalga qarang).
Kichik biznes sub’ektlarida zararsizlik nuqtalari va ko’lamlarini aniqlashning amaliy ahamiyati juda katta.