Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

9.3. Kreditning shakllari va turlari 
 
Iqtisodiy  adabiyotlarda,  iqtisodchi  olimlar  va  mutaxassislar 
tomonidan  kreditning  turlari  va  shakllari  xususida  turlicha  fikr 
yuritiladi  va  talqin  etiladi.  Masalan,  O‘zbekistonlik  olima,  professor 
Sh.Abdullaeva  kreditning  shakllari  xususida  aniq  fikrlarni  bayon 
etmagan bo‘lsada, uning turlarini “qisqa muddatli kreditlash” va “uzoq 
muddatli  kreditlash”dan  iborat  ekanligini  ta’kidlaydilar
50
,  xuddi 
shuningdek, rossiyalik iqtisodchi olimlar ham kredit shakllari bo‘yicha 
turlicha fikrlarni ilgari suradilar. Shu bois, ushbu paragrafda kreditning 
turlariga atroflicha to‘xtalishga qaror qildik. 
Kreditning  turlari  asosan  uning  mohiyatini  aniqroq  tushunish 
imkoniyatini  beradi.  Shu  bilan  birga,  ta’kidlash  joizki,  kreditning 
nafaqat  turlari  va  shakllari  o‘rtasida,  balki  tasniflanishi  ham  ulardan 
ajralgan holda o‘rganilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.  
Kredit  an’anaviy  ravishda  qator  belgilarga  qarab  tasniflanishi 
mumkin.  Xususan,  kredit  qarzdor  va  kreditor  toifasi  bo‘yicha  (1), 
                                           
50
 Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. Т.: Иқтисод – Молия, 2007. 181 б.  

---

165 
kreditni taqdim etish muddatiga qarab (2) va kreditni berish shakllariga 
(3) qarab tasniflanadi.  
Agar  kreditning  bu  tartibda  tasniflanishiga  e’tibor  qaratadigan 
bo‘lsak, asosan bunday tasniflanish kredit subyektlari o‘rtasida vujudga 
keladigan  iqtisodiy  munosabatlar  jarayonida  yuz  beradi.  Shuningdek, 
uning  e’tiborli  jihati  material  qiymatni  o‘zida  aks  ettirganligi  bo‘lib, 
amaliyotda taqdim etish bilan bog‘liq holatlarni o‘zida namoyon etishi 
hisoblanadi. 
Yuqorida  qayd  etilganlarga  va  iqtisodiy  adabiyotlardagi  manba-
larga  tayanib,  kreditning  a)  tovar,  b)  pul  va  v)  aralash  shakllari 
mavjudligini ta’kidlash mumkin. 
Kreditning tovar shakli uning juda oddiy shakli hisoblanib, kredit 
bilan  bog‘liq  dastlabki  munosabatlar  aynan  ushbu  shakl  doirasida 
rivojlangan.  Mavjud  iqtisodiy  adabiyotlarda  bayon  etilishicha, 
kreditning  tovar  shaklida  u  asosan  buyum  ko‘rinishida  taqdim  etilib, 
qarzdor  kreditorning  kreditini  qoplashda  xuddi  shu  miqdordagi 
buyumni  unga  qaytargan.  Manbalarga  ko‘ra,  kreditning  ushbu  shakli 
antik jamiyat davrida, qadimgi Rimda vujudga kelgan va rivojlangan
51
.  
Hattoki,  o‘sha  davrning  huquqshunoslari  “ssuda”  va  “kredit” 
iqtisodiy  kategoriyalari  o‘rtasidagi  bir  –  biriga  o‘xshashlik  va  farqlar 
xususidagi  ayrim  fikrlarni  ilgari  surishgan.  Ma’lumki  ushbu  masala 
hozirgi  kunda  ham  iqtisodchi  olimlar  va  mutaxassislar  o‘rtasidagi 
munozarali  holatlardan  hisoblanadi.  Bir  guruh  olimlar,  “ssuda”  va 
“kredit”  o‘rtasida  jiddiy  farqlar  mavjud  emasligini  ta’kidlashsa, 
ikkinchi guruh olimlari buni inkor etadilar.  
E’tiborli jihati shundaki, Rimda  o‘sha davrning huquqshunoslari 
“ssuda”  va  “kredit”  (qarz)  o‘rtasidagi  farqni  quyidagicha  izohlab 
berishga  urinishgan.  Ularning  fikricha,  ssudada  qarzdor,  ya’ni  tovar 
shaklida  kredit  oluvchi  kreditni  qaytarishda  undan  olgan  aynan  shu 
tovar  yoki  buyumni  kreditorga  taqdim  etishi  zarur  bo‘ladi.  Masalan, 
qarzdor  kreditga  otni  olgan  bo‘lsa,  ushbu  kreditni  qaytarishda  aynan 
shu ot unga qaytarilishi zarur bo‘ladi. 
Kreditda  esa  tovar  shaklida  olingan  kreditning  o‘rniga  shunga 
o‘xshash  turdagi  tovar  bilan  qaytarilishi  mumkin  ekanligini  e’tirof 
etishadi.  Masalan,  tovar  shaklida  olingan  bug‘doyning  o‘rniga  shu 
navdagi  va  miqdordagi  bug‘doy  yoki  boshqa  mahsulot  bilan 
qaytarilishi kredit sifatida tavsiflanadi. 
                                           
51
Деньги, кредит, банки: Учебник/Под ред. В.В.Иванова, Б.И.Соколова. М.: ТК Велби, Проспект, 
2008. С. 517. 

---

166 
Iqtisodiy  adabiyotlarda  kreditning  tovar  shaklidagi  jihatlari 
bo‘yicha  ham  fikrlarning  xilma  –  xil  ekanligining  guvohi  bo‘lish 
mumkin.  Yuqorida  kreditning  tovar  shakliga  berilgan  tasnifdan  farqli 
o‘laroq,  professor  V.A.Shchegortsova  tahriri  ostida  nashrdan  chiqqan 
darslikda
52
,  kreditning  tovar  shaklida  mashina,  stanok  va  boshqa 
jihozlarga  to‘lovni  kechiktirish,  ularni  ijraga  va  hatto  lizingga  berish 
ekanligi haqidagi fikrlar ilgari suriladi.  
Fikrimizcha, bu yerda rossiyalik olimlar kreditning tovar shaklini 
uning  turi  bilan  aralashtirib  yuborgan.  Kreditning  tovar  shakli  kishilar 
o‘rtasida  pul  munosabatlari  vujudga  kelib,  to‘liq  taraqqiy  etgan 
vaqtgacha  qo‘llanilgan,  keyinchalik  ushbu  kredit  pul  –  tovar 
ko‘rinishida qo‘llanilgan.  
Jamiyatda  tovar  –  pul  munosabatlarining  rivojlanishi  va  mehnat 
taqsimotining  tobora  takomillashuvi  kreditning  tovar  shakli  zamirida 
uning  pul  shaklini  vujudga  kelishiga  zamin  bo‘ldi.  Kreditning  pul 
shaklini vujudga kelishi, uning kreditor va qarzdorga qulaylik jihatlari 
xususida  batafsil  to‘xtalishga,  firkimizcha,  ehtiyoj  mavjud  emas. 
Chunki,  kreditor  jamiyatdagi  vaqtinchalik  bo‘sh  pul  mablag‘larini 
tegishli  shartlar  asosida  o‘ziga  jalb  etib,  ushbu  mablag‘larga  ehtiyoji 
bo‘lgan  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  qaytarishlik,  to‘lovlilik,  mud-
datlilik  va  ta’minlanganlik  asosida  beradi.  O‘z  o‘rnida  qarzdor  ham 
ushbu  kredit  summasini  belgilangan  muddatlarda  tegishli  to‘lovlar 
asosida kreditorga pul ko‘rinishida qaytaradi. 
Pul juda likvidli va qulay ayirboshlash vositasi bo‘lganligi tufayli 
kreditning  pul  (qiymat)  shakli  keng  tarqaldi,  buning  natijasida 
kreditining  tovar  shakli  o‘z  o‘rnini  sekinlik  bilan  kreditning  pul 
shakliga bo‘shatib berdi. 
Kreditning  yuqorida  qayd  etilgan  shakllari  bilan  birga  uning