Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

birinchidan, milliy qadriyatlar milliy g‘oya uchun ma’naviy negiz, manba bo‘lib xizmat qiladi;

ikkinchidan, milliy g‘oya qadriyatlarni boyitish, yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, odamlar ongi va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirish omili bo‘lib hisoblanadi;

uchinchidan, milliy g‘oya xalqning tub manfaatlari nuqtai nazaridan mavjud ma’naviy qadriyatlarga baho beradi, ijobiy jihatlarni rivojlantirish, salbiy holatlarni inkor etishning ma’naviy mezoni bo‘lib maydonga chiqadi.

Ma’naviyat, qadriyatlar va milliy g‘oya - jamiyat hayotining juda murakkab va serqirra, o‘zaro uzviy aloqadorlikda bo‘lgan sohalaridir.

O‘zbekiston istiqlolining asoschisi Islom Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab taraqqiyotning o‘ziga xos va o‘ziga mos yo‘lini belgilovchi milliy ma’naviy qadriyatlar masalasiga juda katta e’tibor qaratildi. Xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishning ilmiy-nazariy, fundamental konsepsiyasi ishlab chiqildi.

Ayni paytda, buyuk kelajakni yaratish yo‘lida xalqni birlashtirib, yakdil qila oladigan, bunyodkorlik ishlariga safarbar etib, ruhiy tayanch bo‘la oladigan milliy g‘oyani shakllantirish muammosi yurtboshimiz Islom Karimovning diqqat nazaridan bir daqiqa ham chetda qolmadi.

Binobarin, ma’naviyat, qadriyat va milliy g‘oya – xalqning bugungi hayoti uchun ham ertangi istiqboli uchun beqiyos ahamiyatga ega bo‘lgan ma’naviy-ijtimoiy sohalardir.

Milliy o‘zlikni anglash aynan ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirish, o‘z xalqining tarixi, madaniy merosini o‘rganish, bugungi holati va ertangi istiqbolini aniq tasavvur etishdan boshlanadi. Har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma’lum bir qadriyatlarga erishish, moddiy va ma’naviy boyliklarga ega bo‘lishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.

Milliy ma’naviy qadriyatlar ko‘p asrlik tarixga ega.

O‘zbekistondagi tarixiy obidalar, madaniy yodgorliklar yo urf-odat va marosimlarni tahlil qilish, bularning paydo bo‘lishi juda qadim zamonlarga borib taqalishini ko‘rsatadi.

Misol uchun, «Avesto»ni olaylik. Bundan 2700 yil muqaddam o‘n ikki ming mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan bu asar paydo bo‘lishi uchun undan avval ham kamida necha ming yillik davr o‘tganligi, teran hayotiy tajriba va hikmatlar to‘planganligi shubhasiz. Bu asar yuksak madaniy hayot, falsafa va fan, xattotlik va mushtariylik rivojlanishi natijasida yaratilganligi uchun ham shu paytgacha o‘z qimmatini yo‘qotmadi.

Milliy ma’naviy qadriyatlar va milliy istiqlol g‘oyasining uzviy aloqadorligi ularning o‘zaro ta’sirida namoyon bo‘ladi. Milliy g‘oya ma’naviyatga tayanishi, undan hayot va ozuqa olishi bilan birga, ma’naviy-ruhiy hayotga ham ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Milliy g‘oya qadriyatlarni yanada yuksaltirish, ularni odamlarning ongi va qalbiga singdirish, istiqlol va istiqbolga xizmat qilmaydigan jihatlarini bartaraf etish vazifalarini ham amalga oshiradi. Ma’naviy hayotdagi behisob hodisalarni, qadriyat va ne’matlarni xalq manfaatlari va e’tiqodi nuqtai nazaridan baholash - milliy g‘oya mezonlari bilan o‘lchanadi.

Olamda o‘zi tug‘ilgan, voyaga etgan yurtni Vatan deb bilmaydigan, qaerda qorin to‘yib, tirikchilik o‘tsa - shu yurtda qoladigan odamlar ham bor. Lekin, Vatan tuyg‘usi, vatanparvarlik hissi – faqat etuk va fidoyi, haqiqiy vatanparvar insonlarga xos bo‘lgan ulkan qadriyatdir. Milliy g‘oyaga sadoqat - yuksak vatanparvarlikda, mustaqillikni mustahkamlash va Vatan ravnaqini ta’minlashga shaxsiy hissa qo‘shish istagida namoyon bo‘ladi.

O‘z millatining tili va madaniyatidan, shu millatga mansubligidan or qiladigan, uning madaniyati va merosidan o‘zini chetga oladigan ayrim kimsalar ham ba’zan topiladi. Ammo, haqiqiy millatparvar inson o‘z xalqi boshiga kulfat kelganda uni tashlab ketmaydi, milliy g‘urur va milliy or-nomusni himoya qilishni, qadrlashni eng ulug‘ qadriyat deb biladi. Milliy g‘oya bu qadriyatni har bir yurtdoshimizning ongi va qalbiga singdirishga xizmat qiladi.

Marosimlar, urf-odat va an’analar har bir xalqning betakror boyligi, merosidir. Insonning hayoti, u tug‘ilganidan boshlab, vafot etgunga qadar turli marosimlar doirasida o‘tadi. Marosimchilik millatning o‘ziga xosligi va tarixiy tajribasini saqlash va an’analarni kelajakka etkazish vositasidir. Ayni paytda, milliy ma’naviy qadriyatga aylangan bunday urf-odat va rasm-rusumlar zamon talablari asosida, milliy g‘oya ruhida qayta baholanib boradi. Kelajak taraqqiyotga ahamiyati bo‘lgan qadriyatlar alohida e’tiborni talab etadi. Milliy ma’naviy qadriyatlar tarkibiga kiruvchi qismlarni o‘zgarmas va bir darajada qotib qolgan deb hisoblash mumkin emas. Bular doimo rivojlanib, o‘zaro ta’sir natijasida o‘zgarib, davr ruhi va milliy g‘oyaning talablari asosida yangilanib, ma’nan boyib, rivojlanib boradi.

Ular jamiyat a’zolari, turli guruh va jamoalar tomonidan o‘zlashtirilganda, hayotiy qo‘llanma sifatida qabul qilingandagina qadriyatga aylanadi. Tom ma’nodagi qadriyat maqomini olish uchun bular shaxs va ijtimoiy guruhlarning ichki dunyosi va turmush tarziga singishi, faoliyatini yo‘lga solish va baholash mezoniga aylanishi kerak.

Ma’naviy qadriyatlarning aholi keng qatlamlari, ayniqsa yosh avlodning «mulki»ga aylanishi o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Buning uchun shu millat taqdiri va istiqboliga befarq qaramaydigan ilg‘or vakillarning sa’y-harakati talab etiladi. Moddiy va ma’naviy boyliklar, agar milliy tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmas ekan, chang bosgan kitoblar, nurayotgan osori-atiqalar, mazax qilinadigan udumlar darajasiga tushib qoladi.

Jamiyatdagi turli kishilarning, har xil guruh va tabaqalarning ma’naviy boyliklar va mezonlarga munosabati turlicha bo‘ladi. Har bir shaxs va guruh o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, qadriyatlarni idrok etadi, o‘z tarbiyasi va saviyasidan kelib chiqib, ma’naviyatni o‘zlashtiradi.

Milliy qadriyatlar o‘tmish mustabid tuzum sharoitida tazyiq va tahqirga uchragan, ularga «eskilik sarqiti», «o‘tmishning qoldig‘i» degan tamg‘alar bosilgan edi. hatto, bolani beshikka belash, isiriq tutatish, maxsi-kavush kiyish, oyoqni sandalda issiq tutish kabi beg‘ubor odatlar ham shu tahqirdan chetda qolmagan.

Mustamlakachilik siyosati soxta qadriyatlar, begona taomillarni zo‘rlab kiritishga urindi. Xalqimizning ruhi va tabiatiga zid bo‘lgan – ichkilikbozlik va giyohvandlik, behayolik va andishasizlik illatlari ildiz ota boshladi. Milliy ma’naviy qadriyatlarni himoya qilish millatchilik deb baholandi.

O‘zbekistonning mustaqilligi ma’naviy qadriyatlarni yuksaltirish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Milliy istiqlol g‘oyasi bu qadriyatlarni tiklashni yanada yuqori bosqichga ko‘tarishga xizmat qiladi.

I.Karimov: «Ota-bobolarimizdan qolgan ezgu udumga muvofiq, keksalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsatishdek noyob insoniy qadriyatni yangi mazmun va amaliy ishlar bilan boyitish va mustahkamlash zarur», deb ta’kidlaydi. «Nuroniy otaxonlarimiz, munis onaxonlarimizga hamisha hurmat-ehtirom bilan munosabatda bo‘lish, ularning xizmatini qilib, duosini olish, jajji go‘daklarga, aziz farzandlarimizga gamxo‘rlik qilish, ularni ardoqlashdek xalqimizga xos bo‘lgan, asrlar davomida saqlanib kelayotgan olijanob odatga har birimiz sodiq bo‘lishimiz, uni asrab-avaylashimiz, rivojlantirishimiz ham farz, ham qarzdir». Lekin bu hammaga ham bir xilda xush kelmayotir. Bizni o‘zimizga xos qadriyatlardan mahrum etishga urinishlar hozir ham davom etmoqda. «An’anaviy qadriyatlar»ni yo‘q qilib taraqqiyotga erishish mumkin degan g‘oya xavflidir.

O‘zbekiston davlati qariyalarni qadrlash, yoshlarga gamxo‘rlik ko‘rsatishni o‘z taraqqiyotining ustuvor tamoyili qilib belgilagan. Binobarin, turli sabablarga ko‘ra boquvchisiz qolgan keksayu-yosh hech mahal mehr-muruvvatdan chetda qolmasligi aniq. Ayni paytda milliy istiqlol g‘oyasi har bir vatandoshimizning o‘z fuqarolik burchlarini chuqur anglab etishini, insoniylik va mehribonlikni eng ezgu qadriyat sifatida e’tirof etiladi. Dahshatli urush yillarida yuz minglab etim bolalarni asrab olib, milliy bag‘rikengligimizni dunyoga tanitgan insonlarga munosib bo‘lish – milliy g‘oyaga sadoqatning amaliy ifodasidir.

Milliy g‘oya ruhiga yot bo‘lgan salbiy xislatlardan biri – boqimandalik, loqaydlik bo‘lib, bu mehnat kishilarining g‘ayratini, tashabbusini bo‘g‘ib kelgan o‘tmish tuzumdan meros bo‘lib o‘tdi va hozir ham ayrim kishilarning faolligiga salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda.

Mustabid tuzum sharoitida xalqning kundalik ongi, ijtimoiy ruhiyati bilan rasmiy mafkura orasida keskin tafovut, ziddiyat vujudga kelgan. Munofiqlikka asoslangan, yakka hukmronlikni da’vo qilgan rasmiy mafkura real hayotni, odamlarning his-tuyg‘ulari va orzu-niyatlarini aks ettirmay qo‘ygan edi. Ijtimoiy ongdagi bu uzilish natijasida odamlarda ichki norozilik ortar, vaziyatdan chiqish yo‘li yo‘qligi uchun tushkunlik, umidsizlik kayfiyati kuchayar edi. Ayrimlar bu soxta g‘oyaga ishonar edi.

Milliy istiqlol g‘oyasining muhim vazifasi – kelajakka komil ishonch, erkin va farovon hayotga umid hissini tarbiyalashdir. Xalqimiz azaldan noumidlikni, ruhiy tushkunlikni qoralab kelgan. Milliy qadriyatlarimiz orasida boriga shukur qilish, yo‘g‘iga sabr qilish, yorug‘ kunlarni orzu qilib, armonlar ushalishiga niyat qilish ustuvor bo‘lib kelgan. Qiyinchiliklar oldida chekinish, g‘ayrat qilish o‘rniga xasrat bilan kun o‘tkazish, pana-panada ig‘vo-bo‘xton tarqatish milliy g‘oya ruhiga yot, qadriyatlarimizga zid illatlardir.

Xalqimizga xos milliy xususiyatlar, ayniqsa, to‘y-tantanalar va marxumni xotirlash marosimlarining tashkil etilishida yorqin namoyon bo‘ladi. Bunday marosimlar qarindosh-urug‘chilik, qo‘ni-qo‘shnichilik va yor-do‘stlik munosabatlarini yanada mustahkamlaydi, kishi uchun eng dahshatli bo‘lgan yolg‘izlikni bartaraf etadi. Sobiq mustabid tuzum chog‘ida tazyiq va tahqirga uchragan milliy urf-odat va rasm-rusumlar mustaqillik tufayli qayta tiklandi. Ruhiy tayanch va madad beradigan bunday marosimlarni ochiq-oydin, emin-erkin ado etish imkoniyati paydo bo‘ldi. Biz o‘zligimizni milliy qadriyatlarimizga sadoqatsiz tasavvur eta olmaymiz. U taraqqiyotning, o‘ziga xos va mos rivojlanishning negizidir.

Milliy istiqlol g‘oyasi milliy va umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi. Umuminsoniy qadriyatlar – mohiyati e’tibori bilan aksariyat xalqlar e’tiqod va hurmat qiladigan, ammo genezisi (kelib chiqishi) ga ko‘ra bir yoki bir qancha millatlar hayotidan olingan, umume’tirof etilgan tamoyillar ekanligi shubhasiz.

Muayyan milliy muhitda amal qilganligi uchun ham umumbashariy qadriyatlarda ma’lum darajada milliylik libosi saqlanib qoladi. Masalan, qonun ustuvorligi milliy istiqlol g‘oyasining umuminsoniy tamoyili deb e’tirof etilgan. Huquqiy demokratik jamiyat barpo etayotgan O‘zbekiston uchun bu tamoyilni ijtimoiy hayotning barcha sohalari va aholining barcha qatlamlari ongi va faoliyatiga chuqur singdirish hozirgi davrning eng dolzarb vazifalaridan biridir.

O‘tmish zamonlardan meros bo‘lib qolgan qonunga bepisandlik, undan ustun turishga intilish kabi salbiy holatlar milliy g‘oyaviy tarbiya vositasida bartaraf etilishi zarur. Ayrim yoshlar ongidagi, qonunni mensimaslik go‘yo «zo‘ravonlik» alomati, huquq himoyasida turishi lozim bo‘lgan shaxs va xizmatlar qonunga rioya etmasa ham bo‘ladi qabilidagi soxta qarashlarni tugatishda milliy tarbiya, huquqiy savodxonlik va siyosiy madaniyatning ahamiyati katta.

XX asrning 90-yillarida yadro poligoniga nisbatan ham ko‘proq kuchga ega bo‘lgan mafkuraviy maydonda xalqaro terrorizm va diniy ekstremizmga asos bo‘lgan aqidaparastlik bosh ko‘tardi. Odamlarning ongini zaharlashga, ularni o‘z g‘aliz maqsadlari yo‘lida qurol qilib, jamiyatda beqarorlik va nizolar keltirib chiqarishga harakat qildi. G‘oyaviy, mafkuraviy immuniteti to‘liq shakllanmagan ayrim yoshlar begona va soxta g‘oyalar domiga ilinganda, YUrtboshimiz, jinoyatchilik ko‘chasiga adashib kirib qolgan yoshlarga nisbatan xalqimizga xos bag‘rikenglik va muruvvat qadriyatini ustuvor bilib, ularning tavba-tazarrusini inobatga olishga da’vat etdi. Bu ko‘pgina yoshlarimiz uchun erkin, farovon hayot qurishda faol ishtirok etish imkoniyatini yaratib berdi.

Xulosa qilib aytganda, milliy ma’naviy qadriyatlar ijtimoiy hayotning va ma’naviy borlig‘imizning muhim va serqirra sohasi bo‘lib, inson va jamiyat kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy qadriyatlar muttasil rivojlanib, takomillashib boradi. Bularning ijtimoiy guruhlar va alohida shaxslar tomonidan o‘zlashtirilishi ta’lim va tarbiyani talab qiladi.

Bunyodkor g‘oya – Jamiyat va odamlarni, turli guruh va qatlamlar, millat va davlatlarni taraqqiyot sari etaklovchi, xalqni ezgu maqsad yo‘lida birgalikda harakat qilishga undovchi g‘oya.

Bunyodkor g‘oya - insonni ulug‘laydigan, uning kuch-g‘ayrati va salohiyatini oshirib xalqi, Vatani, butun insoniyat uchun foydali ishlar qilishga safarbar etadigan, o‘zida taraqqiyot, ma’rifat, do‘stlik, tinchlik, adolat, halollik, poklik kabi ezgu his-tuyg‘ularning urug‘ini mujassam etadigan g‘oyadir.

Bunyodkor g‘oyalar: ozodlik, mustaqillik, tinchlik, adolat, tenglik, hamkorlik, do‘stlik, birodarlik, hurfikrlilik, ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik, xalqparvarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik va h.k.

Bunyodkor g‘oya ta’sirida inson ezgulikka etish, millatlar va davlatlar esa, ozodlik va mustaqillikka erishish uchun intiladi, buyuk tarixiy g‘alabalarni qo‘lga kiritadi. I.Karimov ta’kidlaganidek, o‘zida gumanizm talablarini aks ettiradigan, inson kamolotiga, jamiyat rivojiga, millat taraqqiyotiga, xalqning iroda va intilishlariga xizmat qiladigan, uni jipslashtirib, oliy maqsadlarga safarbar etadigan g‘oyalar bunyodkor g‘oyalardir. Ular insonning ichki yaratuvchilik mohiyati, ijodkorlik tabiatidan kelib chiqadi, odamlarni komillik va fozillik sari undaydi, iymon-e’tiqodini mustahkamlaydi, hayotiga ijobiy mazmun baxsh etadi. Vatanni sevish, yurt tinchligini asrash, xalq farovnligi yo‘lida kurashish – bunyodkor g‘oyaning ma’no-mazmunini belgilaydi. Tarix ham, bugungi hayotimiz ham o‘z g‘arazli maqsadlariga erishish uchun yuksak g‘oyalarning joziba kuchidan foydalanishga urunuvchi yovuz kuchlar hamma vaqt vahamma zamonlarda bo‘lishini ko‘rsatadi.

Insoniyat tarixi turli-tuman g‘oya va mafkuralarning vujudga kelishi, bir-biri bilan munosabatidan iborat uzluksiz jarayondir. Bu jarayon turli g‘oyalar u yoki bu kuchlarga xizmat qilishi, o‘ziga ishongan kishilarni qanday maqsadlar tomon etaklashiga qarab bir-biridan farqlanadi.

Jahon tajribasiga nazar tashlasak butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan nazariy ta’limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql-zakovat, iste’dod va teran tafakkur sohiblari misilsiz zahmat chekkanini ko‘ramiz. Masalan, Zardo‘shtiylikning «Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» g‘oyasi, Suqrotning «adolat», Aflotuning «ezgulik va yagonalik », Forobiyning «Fozil odamlar jamiyati», Amir Temurning «bunyodkorlik», Konfutsiyning «Tenglik» g‘oyalari shular jumlasidandir.

Ularning har biri ulkan ahamiyatga molik g‘oyalarni yaratganlar. Bu g‘oyalarga tayanib bunyodkorlik yo‘lida, ezgu maqsadlarga erishish uchun hormay-tolmay mehnat qilganlar. Bu borada insoniyatga ezgulik g‘oyalarini targ‘ib qilgan Zardo‘sht ham, “O‘zini anglamoq buyuk saodat” ekanini anglatgan Suqrot ham, “xalqni yakqalam qildim”, deya insonparvarlik, adolat g‘oyalarini kuylagan va qoniqish hissini tuygan Navoiy ham, Markazlashgan davlat tuzib, xalqni birlashtirib, uning adolat kuchiga ishonchini mustahkamlagan Amir Temur ham, Hindiston ozodligi yo‘liga umrini baxshida aylagan , ma’rifat yo‘li bilan g‘olib chiqqan Maxatma Gandi ham bugungi avlodlar uchun ibrat namunasi bo‘lgan ulug‘ insonlardir. Jamiyatda ezgu maqsadlarga xizmat qiladigan mafkuralarga bunyodkor g‘oyalar asos bo‘ladi.

Bunyodkorlik aql-zakovat, qalb bunyodkorligiga aylanganda chinakam qadr-qimmat kasb etadi. Qalb bunyodkorligi esa e’tiqod bilan, pok niyat bilan nafaqat bugunni, balki olis kelajakni o‘ylab yaratishdir. Odamzodga azaldan aql-zakovat bilan qalb bunyodkorligi xos fazilatdir. Uning qalbi bilan qo‘li bir maromda ishlasa haqiqiy mo‘‘jizalar bunyod etiladi. Necha asrlardan buyon dunyoni hayratga solib kelayotgan Misr ehromlari, SHahrisabzdagi Oqsaroy, Samarqanddagi Bibixonim, Registon maydonidagi madrasalar majmui, Tojmahal yodgorligi, Eyfel minorasi, qanchadan-qancha san’at va madaniyat durdonalari – barchasi ana shunday bunyodkorlik namunasidir. Bunday mo‘‘jizalar bizning madaniy merosimizda, Xiva, Buxorodagi betakror obidalarimizda, mumtoz san’at asarlarimizda yuksak axloqiylikka asoslangan urf-odat va an’analarimizda o‘z aksini topgan.

Mutasavvuf alloma Bahouddin Naqshband “Diling - Ollohda, qo‘ling- mehnatda bo‘lsin” deya yaratuvchilikka da’vat etganlarida, har qanday ishni aql va e’tiqod bilan bajarishni nazarda tutganlar. Ushbu shiorda inson ko‘nglida Ollohga e’tiqod qo‘yib, o‘zi halol mehnati bilan tirikchilik o‘tkazish va ilm-hunar o‘rgatib, Vatanni obod qilishga da’vat etiladi. Diniy ishlarni dunyoviy ishlar bilan bog‘lab olib borish orqali jamiyatda barqarorlik, osoyishtalik va farovonlikka erishish mumkinligi g‘oyasi targ‘ib qilinadi. Mustaqillik yillarida, O‘zbekistonda, islom dinining ezgu g‘oyalari milliy qadriyatlarimiz va turmush tarzimizga chuqur singib bormoqda. Umuman e’tiqodni faoliyatga, faoliyatni esa e’tiqodga aylantirish xalqimizga xos. Masalan, yaxshilikni, ya’ni oddiy insoniy faoliyatni e’tiqod darajasiga ko‘targanimiz yoki Ollohga bo‘lgan ishonch – e’tiqodimizni faqat ezgulik yo‘lida xizmat qildirishni an’anaga aylantirganmiz.

Bunyodkorlik g‘oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek oliyjanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat sivilizatsiyaga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotingi eng ezgu g‘oyalari sifatida yashab kelmoqda.

Qariyib uch ming yil muqaddam – ma’rifat ziyosini jaholat bulutlari qoplab olgan davrda buyuk vatandoshimiz Zardo‘sht yakkaxudolik va ezgulik g‘oyalarini targ‘ib qilishni boshlagan edi. Zardo‘sht ta’limotida insonni ezgulikka da’vat etuvchi g‘oyalar markaziy o‘rinni egallaydi.

Ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasidagi g‘oyaviy kurash zardo‘shtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da ham bayon etilgan. Unda harbiy to‘qnashuvlar, bosqinchilik urushlari, jonivorlarni, hayvonlarni azoblash, odamlarga adolatsizlik, yolg‘onchilik, ahdga vafosizlik, xiyonat qilish g‘oyalari qoralanib, o‘troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanishga da’vat etadigan g‘oyalar ulug‘lanadi. Zardo‘shtiylik dinida er, suv, musaffo havo, ona tabiat e’zozlanadi, quruq er ochib, uni bog‘u rog‘ga aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog‘lar, ekinzorlarni, sug‘orish inshootlarini buzganlar katta gunohga qoladi. Zardo‘shtning bunyodkor g‘oyalari insonlarni tinch-totuv yashashga, halol mehnat qilib Vatanni obod qilishga da’vat etadi.

“Avesto”da yozilishicha, Zaminni hammadan ko‘proq baxtiyor qilgan shaxs, hammadan ko‘p bug‘doy, giyoh va mevali daraxtlar ekkan zotdir! U quruq erlarga suv chiqargan va suvli erlarni shudgor qilgan zotdir.., - deyiladi.

“Avesto” da aks etgan Zardo‘shtning “Ezgu niyat, ezgu so‘z va ezgu amalni olqishlayman! Niyat, so‘z va amallar ichidan men ezgu niyat, ezgu so‘z va ezgu amalni tanlayman. Men barcha qabih andisha, qabih so‘z va qabih amaldan yuz buraman”, degan hikmatli so‘zlari bugungi kunda ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu o‘lmas g‘oyalar keyinchalik paydo bo‘lgan dinlar, jumladan, xristianlik va islom tomonidan ham qabul qilindi. Demak, bu kitob o‘z davrida shakllangan g‘oyalar tizimidan iborat bo‘lgan jamiyat mafkurasi edi.

Hindistonda paydo bo‘lgan Buddaviylik dini asta-sekin Janubiy, SHarqiy Osiyoda yashaydigan ko‘pchilik xalqning mafkurasiga aylandi. Eramizning birinchi asrida Rim imperiyasida shakllangan xristianlik dini jahonning ko‘pgina xalqlari va millatlari tomonidan qabul qilindi, ularning ma’naviy hayotiga singdi. VII asrning oxirida Arabiston yarim orolida paydo bo‘lgan islom dini o‘rtadagi ahillik, birodarlik, hamjihatlik, ezgulik, yaratuvchilik g‘oyalarini targ‘ib qilganligi sababli dunyoning yuzdan ortiq mamlakatlari xalqlari o‘rtasida tarqaldi, ularning ma’naviy hayoti, turmush tarzi va madaniyati rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqidagi qarashlari va bunyodkorlik g‘oyalari ham Osiyoning “sharqona” ma’naviyatida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Jumladan buyuk xitoy mutafakkiri Konfutsiyning (mil.av. 551-479) g‘oyalari honuzgacha xitoy xalqi mafkurasida etakchilik qilib kelmoqda.

Konfutsiyning falsafiy va axloqiy g‘oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o‘rni, vazifasi muammolari turadi. Bu g‘oyaning asosi jamiyatni har qanday ijtimoiy larzalardan asrab qolish va insonlar manfaatini yuqori qo‘yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash bo‘lgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, insonlar jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmasligi, ya’ni inqilobiy yo‘lni tanlamasligi kerak. Konfutsiy insoniyat haqida fikr yuritar ekan, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatparvarlik, haqgo‘ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga erishishi tufayli kamolga etishuvi mumkin, deb hisoblaydi.

Hayotning, borliqning mohiyatini anglash to‘g‘risidagi buddizm dinining asoschisi Sidxartxa Gautama qarashlari muhim o‘rin tutadi. Har qanday insoniy tuyg‘u, hissiyot, ehtiros va istak azob-uqubatlarni chuqurlashtiradi. Hayot mazmunan tug‘ilish, sevish, o‘lim, azobdan iborat. “Borliq girdobi”dan chiqib olish uchun g‘aflatdan uyg‘onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan, ko‘ngilxushliklarga, lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlardan voz kechish lozim. Faqat shundagina “najot topish yo‘li”ga kirish mumkin. Inson beshta axloqiy talabga amal qilishi lozim. Bular: har bir kishi yomonlik qilishdan, yolg‘on gapirishdan, o‘g‘irlik qilishdan, his tuyg‘ularga ortiqcha berilishdan, ichkilikdan o‘zini tiyishi lozim.

Sidxartxa Gautama insonni hayotdagi azob-uqubatlardan qutqarishning yo‘llarini topish haqidagi ta’limotida, uning echimi insonning o‘ziga bog‘liqligini asoslashga urunib, inson faqat o‘z kuchiga tayangan holda “najotning olijanob quyidagi sakkizlik yo‘lidan” ongli harakati va sobitqadamligi ila o‘z maqsadiga erishishi mumkin, degan g‘oyani ilgari suradi. Buning uchun:

1. 
   E’tiqod to‘g‘ri shakllangan bo‘lishi;
   
2. 
   maqsad sari qat’iy harakat qilishi;
   
3. 
   to‘g‘ri tafakkur va nutq bo‘lishi;
   
4. 
   to‘g‘ri fe’l-atvor bo‘lishi;
   
5. 
   to‘g‘ri turmush tarzi bo‘lishi;
   
6. 
   kuch-g‘ayratning to‘g‘ri maqsadga qaratilgan bo‘lishi;
   
7. 
   fikr, maqsadning to‘g‘ri yo‘naltirilgan bo‘lishi;
   
8. 
   diqqat-e’tiborni to‘g‘ri orzu-niyat qilishga qaratish kerakligi ta’kidlanadi.
   

Inson o‘zining hayot faoliyati davomida ushbu qoidalarga rioya qilsa, dunyoning mohiyatini teranroq anglay boradi, maqsad muddaosiga erishib, natijada yuksak kamolotga va osoyishtalikka erishadi. Ushbu ta’limotda ilgari surilgan ijobiy axloqiy talablar, insonni o‘zini idora qilishga da’vat etuvchi to‘g‘ri fikr yuritish, fe’l-atvorni to‘g‘ri bo‘lishi, turmush tarzini kuch-g‘ayratning to‘g‘ri maqsadga qaratilgan bo‘lishi, fikr, maqsadning to‘g‘ri yo‘naltirish; diqqat-e’tiborni to‘g‘ri orzu-niyat qilishga qaratish haqidagi g‘oyalar insonlarni o‘ziga jalb etgan va odamlar ushbu ta’limotni qabul qilib uning talablarini bajarganlar.

Umuman, bunyodkor g‘oyalar bilan qurollangan kishilar farovon hayot, erkin jamiyat qurish uchun kurash olib borganligi tarixdan ma’lum. Bunday jarayon ijobiy g‘oyalarning tug‘ilishiga, ular esa, o‘z navbatida, elatlar, xalqlar, millatlar manfaatlarini ifodalovchi hayot tarzining shakllanishi uchun asos bo‘lgan. SHuningdek, milliy davlatlarning yuzaga kelishida bu g‘oyalar etakchi va yo‘naltiruvchi ahamiyat kasb etgan. Buni biz o‘zbek davlatchiligi g‘oyalarining shakllanishi va takomili misolida ham kuzatishimiz mumkin.

Milliy davlatchilik g‘oyasi va uning xalqlar taraqqiyotiga ijobiy ta’sirini mustaqil O‘zbekiston misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin. O‘zbekistonning xalqaro hamkorlik, mintaqaviy tinchlik, millatlararo totuvlik borasida olib borayotgan siyosati barqarorlikka, taraqqiyotga xizmat qilmoqda.

Mil.av. 7 asrlarda Avesto – Xorazm, So‘g‘diyona, Baqtriya davlatining mafkurasi sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, Mil.av. 6-4- asrlarda Buddaviylik kushon davlatining mafkurasiga aylandi.

9-12 asrlarda Samoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar, Xorazmshohlar sulolalari tomonidan mintaqada asos solingan davlatlar nafaqat o‘zbek xalqi, balki jahon xalqlari tarixida ham chuqur iz qoldirdi.

Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Ibn Sino, Beruniy kabi allomalarning o‘lmas asarlari jahon fanini boyitdi. Mutasavvuflar YU.Xamadoniy, YAssaviy, g‘ijduvoniy, Naqshbandiy, Najmiddin Kubro, Muhaddislar Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning ta’limotida aks etgan komil inson g‘oyalari, adolat haqidagi qarashlar jamiyatning sog‘lom ma’naviy-axloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qildi.

Bu g‘oyalar o‘zbek davlatchiligini rivojlanishida ham muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Amir Temurning «Temur tuzuklari», Nizom ul-mulkning «Siyosatnoma» kitoblarida davlat idorasi va ahli fuqaroga munosabatda adolat, insof, diyonat, el-yurt tinchligi va obodligi bosh g‘oya sifatida ilgari suriladi.

Amir Temurning Movarounnahr, Xuroson va boshqa joylarda bunyod etgan inshootlari, Temuriylar sulolasi davridagi madaniyat, fan va adabiyot sohasidagi yutuqlar bunga misol bo‘la oladi. Barcha davrlarda va turli xalqlar tarixida milliy g‘oya va mafkura o‘zida gumanizm talablarini, xalqning iroda va intilishlarini aks ettirgan taqdirda jamiyatni birlashtirib, uning salohiyati va imkoniyatlarini to‘la yuzaga chiqarishda beqiyosomil bo‘ladi.

Hind xalqining buyuk farzandi Mahatma Gandi (1869-1948) o‘z ma’naviyati, g‘oyalari va ilg‘or qarashlari bilan XX asrning buyuk shaxslaridan biriga aylandi. U mustamlakachilarga qarshi kurashning timsoli edi. U hindlar bilan musulmonlarning o‘zaro do‘stligini mustahkamlashga intildi. Gandi din bilan siyosatni birga bog‘lashga harakat qildi. Fidoiylik va vatanparvarlik namunalarini ko‘rsatdi.

XX asrda dunyo hamjamiyati tomonidan tan olingan yapon taraqqiyot modelida ham YApoln milliy mafkurasi “milliy davlatchilik tizimi” (kokutay), “fuqarolik burchi”, “yapon ruhi”, “tadbirkorlik”, “umumilliylik”, “fidoiylik”, “vatanparvarlik”, “paternalizm”, “jamoaga sadoqat”, “modernizatsiya” kabi g‘oya va tushunchalarga asoslanib, mamlakat erishgan yuksak natijalarga poydevor bo‘ldi.

SHunday bunyodkor g‘oyalardan biri Janubiy Koreya mamlakati rivojiga katta hissa qo‘shgan fidoiy inson Yong Ki Kimning yuksak g‘oyalarga asoslangan vatanparvarlik faoliyati va bunyodkorlik ishlari diqqatga sazovor. O‘tgan asrning 30 yillarida “12 oila – qishloqda” degan harakatni boshlab, tashlandiq tepalikni sotib olib, obod qilishga kirishadi. Keyinchalik fermerlar tayyorlaydigan “Kanaan” (imkoniyatlar maktabi)ni ochadi. U odamlarni o‘z tashabbusi, g‘oyasi bilan orqasidan ergashtirib mamlakat rivoji va obodonligiga o‘z hissasini qo‘shdi. Bugungi kunda “Kanaan” ta’lim dargohining bosh maqsadi – tinglovchilarda insoniy e’tiqod tuyg‘ularini shakllantirish, ularga insoniy fazilatlar – komillik, o‘zaro tenglik, birodarlik, vatanparvarlik hislarini singdirishdir. Vatan va millat yo‘lida fidokorona mehnat qilish, tug‘ilib o‘sgan vatanni jondan ortiq sevmoqlik shart ekanligi g‘oyasi har bir tinglovchiga singdiriladi. Ushbu bunyodkorlik g‘oyasi bugungi kunda ham keng tarqalib Janubiy Koreyaning obod bo‘lishiga katta hissa bo‘lib qo‘shilmoqda.

Ozodlik, mustaqillik, tinchlik, adolat, tenglik, hamkorlik, do‘stlik, birodarlik, hurfikrlilik, ma’rifatlik, bag‘rikenglik, va mehnatsevarlik, barqarorlik, tadbirkorlik, halollik va h.k. bunyodkorlik g‘oyalarining ko‘rinishlari bo‘lsa, kelajakka ishonch, adolat, haqiqatni tan olish, jur’atli bo‘lish, sobitqadamlik, mehr-muruvvat, saxovatlilik, baynalmilallik, millatlararo do‘stlik va birodarlik, fidoiylik, yurtga sadoqatlilik, vijdon erkinligi, fikr erkinligi va g‘oyalar xilma xilligini tan olish kabilar bunyodkor g‘oyalarga xos xususiyatdir.