Toshkent davlat yuridik universiteti

12-BOB. SANOAT, TRANSPORT, ALOQA, MUDOFAA VA BOShQA 
MAQSADLARGA MO‘LJALLANGAN YeRLARNING HUQUQIY 
HOLATI  
 

---

174 
 
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlar huquqiy holatining umumiy tavsifi
 
 
O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksining  8-moddasi  3-bandiga 
muvofiq,  sanoat,  transport,  aloqa,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlarga 
mo‘ljallangan  yerlar  yer  fondining  alohida  toifasini  tashkil  etadi.  Shunga 
muvofiq, Yer kodeksining alohida 8-bobi (69-70-moddalar) sanoat, transport, 
aloqa,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlarga  mo‘ljallangan  yerlarning  huquqiy 
holatiga bag‘ishlangan. 
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlarning huquqiy holati deganda, ulardan foydalanish maqsadi, foydalanish 
va  boshqarish  tartibi,  ularning  fuqarolik-huquqiy  muomalasi,  yer-huquqiy 
munosabatlar  ishtirokchilarining  sub’ektiv  huquq,  yuridik  majburiyatlari  va 
javobgarligi, ushbu toifa yerlarni huquqiy muhofaza qilish va monitoringiga 
oid huquqiy normalar majmui tushuniladi.  
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlar  –  aholi  punkti  yerlari  chegarasidan  tashqarida  joylashgan  hamda 
sanoat,  enyergetika,  transport,  aloqa,  radio,  televideniya,  axborot,  fazoviy 
faoliyatni  ta’minlash  ob’ektlari,  mudofaa  va  xavfsizlik  ob’ektlari  faoliyatini 
tashkil  etish  va  (yoki)  ularni  ishlatish  va  boshqa  maxsus  vazifalarni  amalga 
oshirish  uchun  mo‘ljallangan  hamda  yer  munosabatlari  ishtirokchilarida  yer 
va  boshqa  qonun  hujjatlari  asosida  huquqlari  vujudga  kelgan  yerlar 
hisoblanadi. 
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlar  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  ular  zimmasiga  yuklangan  maxsus 
vazifalarni  amalga  oshirish  uchun  taqdim  etiladi,  uning  o‘lchamlari 
shaharsozlik normalari bilan belgilanadi. 
Qonunchilikni  tahlil  qilish  asosida  ushbu  yer  fondi  toifasini  tashkil 
qiluvchi  yerlarning  huquqiy  holati  uchun  xos  bo‘lgan  yagona  belgi  bu  – 
sanoat,  transport,  aloqa,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlarga  mo‘ljallangan 
yerlar tegishli korxona, muassasa va tashkilotlarga ular zimmasiga yuklangan 
vazifalarni amalga oshirish uchun byerilishidir.  
O‘zbekiston  Respublikasida  yer  fondi  toifalari  asosiy  foydalanish 
maqsadidan  kelib  chiqib  toifalarga  bo‘linishini  hisobga  olsak,  sanoat, 
transport,  aloqa,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlarga  mo‘ljallangan  yerlarning 
tushunchasini  ta’riflashda  ham  ushbu  holatdan  kelib  chiqish  maqsadga 
muvofiq  bo‘lardi.  Shubhasiz  ushbu  yer  fondi  toifasining  muhim  belgisi  bu 
ularning  qishloq  xo‘jaligidagi  singari  ishlab  chiqarish  vositasi  emas,  balki 
hududiy  bazis,  turli  ob’ektlarni  joylashtirish  uchun  makon  vazifasini 
bajarishidir. 
Yuqoridagilar  asosida,  ushbu  yer  fondi  toifasining  asosiy  foydalanish 
maqsadi  qonunchilikda  aniq  belgilanmagan  bo‘lsada,  huquqni  qo‘llash 

---

175 
 
amaliyotini  tahlil  etib,  bunday  maqsadlar  sifatida  quyidagilarni  ko‘rsatib 
o‘tish maqsadga muvofiq: 
– turli  xo‘jalik  ahamiyatidagi  ob’ekt  va  qurilmalarni  joylashtirish,  turli 
xil  ko‘chmas  mulk  ob’ektlarini  yaratish  va  ularni  ishlatish  uchun  hududiy 
bazis vazifasini bajarish;  
– ushbu  toifa  yerlarning  asosiy  foydalanish  maqsadi  ushbu  yerlarda 
joylashgan  ob’ekt  (ob’ektlar)  bilan  belgilanadigan  ularning  maxsus  vazifasi 
bilan belgilanadi;  
– sanoat ob’ektlarini, avtomobil va temir yo‘llarini hamda boshqa aloqa 
yo‘llarini,  aloqa  ob’ektlari  va  mudofaa  ob’ektlarini  va  h.k.larini  barqaror 
faoliyatini ta’minlash;  
–  yerlarning  alohida  turlari  huquqiy  maqomining  o‘ziga  xos  jihatlarini 
(fuqarolik  muomalasining  cheklanganligi,  mulkchilikning  cheklanganligi, 
yerga  bo‘lgan  huquqlarning  vujudga  kelish,  o‘zgarish  va  bekor  bo‘lish 
asoslarining o‘ziga xosligi).  
Ayni  damda  ushbu  yer  fondi  toifalari  maqsadlarining  xilma-xilligini 
e’tirof  etish  barobarida  ularni  yagona  belgi  ostida  birlashtirish  ham  muhim 
ahamiyatga  ega.  Shundan  kelib  chiqqan  holda,  adabiyotlarda  mazkur  yer 
fondi  toifasiga  quyidagicha  ta’rif  byeriladi:  “bu  qishloq  xo‘jaligi  ishlab 
chiqarish  maqsadlari,  shaharsozlik  qurilishi  yoki  o‘rmon  xo‘jaligi 
maqsadlaridan  boshqa  ehtiyojlar  uchun  foydalanishga  byeriladigan  yer 
uchastkalari  bo‘lib,  ularni  birlashtiradigan  yagona  maqsad  –  bu  noqishloq 
xususiyatga egaligidir”
40
.  
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlardan  foydalanishning  asosiy  maqsadini  aniqlashtirish  uchun  ularni 
yagona  foydalanish  maqsadi  va  boshqa  umumiy  xususiyatlari  bilan 
tavsiflanuvchi  turlarga  ajratish  maqsadga  muvofiq.  Shunga  muvofiq,  ushbu 
holatda  ularning  umumiy  huquqiy  maqomi  to‘g‘risida  so‘z  yuritish  mumkin 
bo‘lardi.  
Demak,  sanoat,  transport,  aloqa,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlarga 
mo‘ljallangan  yerlarning  huquqiy  maqomining  asosiy  elementlari  bo‘lib, 
quyidagilar hisoblanadi:  
1) asosiy foydalanish maqsadi va ruxsat etilgan foydalanish darajasi; 
2) fuqarolik-huquqiy muomalasi; 
3)  ushbu  yer  fondi  toifasiga  mansub  yer  uchastkalari  mulkdori,  yerdan 
foydalanuvchilari va ijarachilarining huquq va majburiyatlari;  
4) muhofaza, ro‘yxatga olish va monitoring.  
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlarning  yuqoridagi  xususiyatlari  uning  huquqiy  holati  boshqa  yer  fondi 
toifalarining huquqiy holatidan farq qilishini ko‘rsatmoqda. Jumladan, ularni 
 
40
 Краснов Н.И. Ko‘rs. asar. – B. 40. 

---

176 
 
muhofaza qilishning yo‘nalishi sifatida tuproq unumdorligini qayta tiklash va 
oshirish ko‘zda tutilmaydi. Shu bois ham, sanoat, transport, aloqa va mudofaa 
sohalarida  faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  birinchi  navbatda  qishloq 
xo‘jaligiga  mo‘ljallanmagan  yerlar  yoki  qishloq  xo‘jaligi  uchun  yaroqsiz 
bo‘lgan yerlar yoxud qishloq xo‘jaligining sifati yomon yerlari byeriladi (Yer 
kodeksining 23-moddasi).  
Ushbu  toifa  yerlarning  yana  bir  muhim  xususiyati  –  ularda  amalga 
oshirilayotgan  faoliyat  natijasida  ham  yer  uchastkasiga,  ham  atrof  muhitga 
zararli  ta’sir  ko‘rsatiladi.  Jumladan,  xavfli  ishlab  chiqarish  ob’ektlari, 
enyergetika  ob’ektlari,  neft  qazib  olish  ishlab  chiqarishi,  kimyoviy  ishlab 
chiqarish,  radioaktiv  ashyolardan  foydalanish,  atrof  muhitga  fizik  ta’sir 
ko‘rsatish ob’ektlarini ishlab chiqarish, ishlatish, ta’mirlash va texnik xizmat 
ko‘rsatish va h.k. atrof muhit sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatilishiga olib keladi. 
Shu bois ham, ekologik qonunchilikda xo‘jalik faoliyati va boshqa yo‘sindagi 
faoliyatga doir ekologiya talablari belgilangan
41
. 
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan 
yerlarda  joylashgan  ob’ektlarning  atrof  muhit  uchun  zararli  xususiyatidan 
kelib  chiqqan  holda,  bir  tomondan,  bunday  ob’ektlrni  muhofaza  qilish 
zaruriyati,  boshqa  tomondan,  ularga  tutash  huddlarda  maxsus  foydalanish 
holatini belgilash zaruriyati mavjud. 
Ushbu  yer  toifasi  alohida  ichki  tizimiga  ega  bo‘lib,  bir  nechta  mustaqil 
tarkibiy  qismlardan  iborat.  Bunday  tasniflash  mezoni  bo‘lib  esa,  ushbu  yer 
fondiga  mansub  bo‘lgan  yer  uchastkalari  taqdim  etilayotgan  korxona, 
muassasa  va  tashkilotlar  bajaradigan  o‘ziga  xos  vazifalar  xususiyati 
hisoblanadi.  
Xususan,  amaldagi  yer  qonunchiligi  (Yer  kodeksining  69-moddasi) 
mazmunidan kelib chiqqan holda, ushbu yer fondi toifasini quyidagicha besh 
guruhga tasniflashimiz mumkin:  
1)