Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Atayeva M.Y. – Senior Lecturer, Tashkent State Pedagogical University 
Annotation.
In this paper methods for conducting of nonstandard tests and laboratory 
classes in optics using of portion problems, and differentiation methods as well are described.
Кey words:
methodics, innovation technologies, pedagogical technologies, 
differentiation, laboratory, problem situation, nonstandard tests. 
Umumiy fizika kursi bo‘yicha o‘tkazilayotgan laboratoriya mashg‘ulotlari fizikani 
o‘rganishda zarur va samarali o‘quv shakli hisoblanadi. Talabalarning olgan nazariy bilimlarini 
amaliy faoliyatda qo‘llash jarayonida bilim aniq mazmunga, mustahkam poydevorga quriladi. 
Shu nuqtayi nazardan fizikadan laboratoriya mashg‘ulotlarini shakllantirish masalasi alohida 
eʼtibor qaratiladigan muammolardan biridir. 
Pedagogika oliy o‘quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlashning o‘ziga xos pedagogik 
yo‘nalishi mavjud bo‘lib, o‘qituvchi kasbidan chuqur, serqirrali bilim talab qilinishi bilan birga 
yuqori pedagogik mahorat ham talab qilinadi. Shu nuqtayi nazardan pedagogika oliy o‘quv 
yurtlarida taʼlim jarayonini takomillashtirish deganda, fizika o‘qituvchisi zimmasiga fizik 
qonuniyatlarning mohiyatini tushuntirishgina kirmay, balki talabalarda o‘zlarining kelgusi 
o‘qituvchilik faoliyatlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalari asosida bilim berish usullariga 
o‘rgatish ham kiradi. Shu sababli, muammo sifatida o‘z oldimizga fizikadan laboratoriya 
63

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
mashg‘ulotlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib takomillashtirish vazifasini 
amalga oshirishni hamda talabalar tomonidan o‘zlashtirish ko‘rsatkichini ko‘tarishni maqsad 
qilib qo‘ydik. 
Fizikadan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish bo‘lajak fizika o‘qituvchisinining kasbiy 
tayyorgarlikda oladigan bilimlari sifatini oshirishning muhim usuli hisoblanadi. 
Fizikadan laboratoriya ishlarini bajarish nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalar uyg‘unligini 
yuzaga keltirish uchun asos bo‘ladi. Shu maqsadda, amalda optikadan laboratoriya ishlarini, 
tajribalarini muvaffaqiyatli o‘tkazishlari uchun biz zamonaviy texnologiyalarga asoslangan 
shunday metod qo‘lladikki, bu metoddan foydalanib, talabaning o‘zlashtirish ko‘rsatkichini 
nazorat qilishni butun o‘quv semestri davomida tizimli amalga oshirib borilsa, talabalarda fan 
asoslariga qiziqishning doimiyligini taʼminlovchi muhim omil yuzaga keladi va talabalarning izchil 
bilim tizimiga ega bo‘lishlariga erishiladi. Bu metodda “pedagogik texnologiyaning ajralmas 
elementlaridan” foydalandik, yaʼni: 
–
taʼlimga tabaqalashtirilgan yondashish; 
–
talabalarning olgan nazariy bilimlarini amaliyotda bosqichma-bosqich qo‘llay borish; 
–
talabalarni kasbga yo‘naltira borish masalasi. 
Shu nuqtayi nazardan biz o‘z ish faoliyatimizda umumiy fizikadan laboratoriya 
mashg‘ulotlarini o‘tkazishga porsiyali topshiriqlar usulini qo‘lladik. Ulardan biri ishni bajarishga 
tayyorgarlik ko‘rish bosqichi, uni “tayyorlov” bosqichi deb atadik. Bu bosqichda talabalar ishni 
bajarish uchun ruxsat olishga tayyorgarlik ko‘radilar. Bunda talabalar innovatsion texnologiya 
treninglaridan “Aqliy hujum”, “Charxpalak”, “BBB”, “Venn diagrammasi” , “Zinama-zina”dan 
foydalanadilar.
Ikkinchi bosqich – fizik eksperimentni bevosita bajarish jarayonidir. Bu bosqichni amalga 
oshirishdan avval talabalar tayyorlangan virtual laboratoriya (laboratoriya ishlarini bajarish 
tartibi animatsion holati) variantini kompyuterda kuzatadilar, asbob-uskunalarning joylashish 
holati va ishlash prinsipi bilan to‘liq tanishgan holda tajriba o‘tkazadilar.
Uchinchi bosqich – laboratoriya ishini talaba bajargandan keyingi yakunlovchi bosqich 
hisoblanib, unda tugallangan ish bo‘yicha hisobot topshiriladi. Biz bu bosqichni sinov bosqichi 
deb atadik. Bunda talaba olgan nazariy bilimini amaliy faoliyatda qo‘llagani, eksperimental 
ko‘nikma va malakalari haqida maʼlumot beradi. Laboratoriya mavzusiga oid nazariy savol, test 
yoki nostandart test topshirig‘ini bajaradi. Shu strukturaga asoslanib, umumiy fizika kursining 
optika bo‘limiga oid barcha laboratoriya ishlari uchun o‘quv-uslubiy dastur ishlab chiqildi hamda 
ularda quyidagilar nazarda tutildi: 
1) maʼruza kursida eshitilgan va tavsiya etilgan o‘quv adabiyotlardan olingan bilimni 
chuqurlashtirishi;
2) talabalarning taklif qilingan dastur va tavsiya etilgan o‘quv adabiyotlardan foydalanib, 
nazariy bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishi; 
3) o‘zlashtirilgan nazariy bilimni amaliy faoliyatda ijodiy mustahkamlash; 
4) kasbiy yo‘nalishdagi topshiriqni nazarda tutish.
64

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Mazmun bo‘yicha beriladigan savol-javoblar bajariladigan laboratoriya ishiga tegishli fizik 
qonuniyatlarga, formulalarni va ularning ahamiyatini bilishga, fizik jarayon yoki hodisani tahlil 
qilishga va nihoyat eksperiment xususiyatlarini tushunishga qaratilgan. 
Аmaliy bilimlarni o‘z ish faoliyatlariga qo‘llashga undovchi topshiriqlar mazmuni bo‘yicha 
talaba o‘qituvchi maslahatidan foydalanishi mumkin. Bunda laboratoriya mashg‘ulotini olib 
boruvchi o‘qituvchilar o‘z faoliyatlariga alohida eʼtibor qaratishlari kerak. 
Berilayotgan maslahatlar talabalarga olgan nazariy bilimlarini amalda qo‘llashga 
yo‘naltirishi, u yoki bu pedagogik faoliyatning mohiyatini o‘ylab ko‘rishga yordam berishi 
mumkin. Shu maqsadda “o‘qituvchi-talaba” muloqotida o‘qituvchining talabalar oldiga ko‘proq 
muammoli savollar tizimini izchil qo‘yib borishiga intilishi lozim bo‘ladi. Masalan:
– Laboratoriya ishini bajarishdan maqsad?
– Laboratoriya ishini bajarish uchun kerakli asbob – uskunalarni ayting. 
– Ushbu fizik kattalikni (nur sindirish ko‘rsatkichi) yana qanday usullar bilan aniqlash mumkin? 
– Аniqlangan fizik kattalikning (nur sindirish ko‘rsatkichi) fizik maʼnosini bilasizmi va hokazo. 
Yuqorida berilgan usular bilan olib borilgan izlanishlar talabalarda fizikadan laboratoriya 
ishlarini ongli bajarishga qiziqishining ortishini ko‘rsatadi. Аna shu ongli qiziqish va intilishning 
kuchayishi ham sifat jihatdan, ham har bir ishga sarf bo‘ladigan vaqt nuqtayi nazardan 
samaradorlik ortishini taʼminlaydi. Bu fikrni bir necha yillik o‘tkazilgan pedagogik tajribalarning 
natijalari tasdiqlaydi. Har bir laboratoriya ishini talaba o‘zining individual qobiliyatlaridan to‘liq 
foydalangan holda mustaqil bajaradi. Аyni shu yerda talabaning faolligi, mustaqil fikrlashi 
rivojlanadi, unda maqsadga erishishga intilish shakllanadi.
Talabaning bilim olishini individuallashtirishda virtual laboratoriyalarni ishlab chiqish va 
ularni talabalar foydalanishlari uchun tayyorlash alohida o‘rin tutadi. Bular talabalarning 
mustaqil bilim olishi uchun katta yordam beradi. Virtual laboratoriya dasturiga talabalar 
mustaqil o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan mavzu yoki bo‘lim bo‘yicha tuzilgan test va savollar 
kiritilgan. Tayyorlangan virtual laboratoriya dasturi talaba laboratoriya ishini bajarishga topshiriq 
olgandan boshlab, to ishni bajarib topshirgunga qadar bo‘lgan barcha bosqichlarga mo‘ljallab 
tuzilgan. Talabaning o‘z ustida mustaqil ishlashi uchun tayyorlangan topshiriq materiali 
mantiqan tugallangan, aniq va qisqa tayyorlangan “o‘quv porsiyalari” ko‘rinishida berilgan. Test 
va savollar faqat bilimni nazorat qilish maqsadidagina emas, balki talaba bajarayotgan ishini 
yo‘naltirishda unga ko‘maklashish, tadqiqot malakalarini rivojlantirish, kasbiy malakalarini 
singdirish kabi vazifalarni ham o‘z ichiga oladi. 
Quyida fizika-astronomiya o‘qitish metodikasi ixtisosligi bo‘yicha taʼlim olayotgan 
talabalarga umumiy fizikaning “Optika” bo‘limiga oid laboratoriya ishlarini bajarish va 
topshirishga tayyorlovchi topshiriqlardan birini misol tariqasida keltiramiz.