|
2.2. Salıq siyasatın ámelge asırıwda salıq stavkaları
Salıq siyasatın ámelge asırıwda za’ru’rli bir kriterya bolıp salıq stavkaları esaplanadı.
Salıq stavkalarınıń ózgertiliwi tikkeley talaplar jıyındısına tásir etedi. Tutınıwdıń da, investitsiyalardıń da kólemi salıqlardıń úlken-kishiligine baylanıslı boladı. Mısalı, byudjetke salıq túsimi azayıp, mámleket qárejetleri aldınǵısha qalǵan waqıtta tutınıw hám investitsiya qárejetleriniń ósiwi xoshametlentiriledi.
Jálpi talap qanshellilik kóbeygeni menen ol ekonomikanı óndiris múmkinshilikleri (ámeldegi resurslar hám texnologiyalardıń shártli muǵdarı hám sapası ) sheńberinen tısqarıǵa «surib qoyıwga» ılayıq bolmaydı. Óndiris múmkinshilikleri shegarasına jaqınlasqanda jıynama talaptıń ósiwi tiykarınan real óndiristiń emes, bálki nırqlardıń kóteriliwi esabına júz beredi. Sonlıqtan, xoshametlentiretuǵın salıq -byudjet siyasatı ekonomika tómenlew jaǵdayında bolǵandaǵana anıq unamlı nátiyje beredi. Salıq siyasatı alıp barılıp atırǵanda qisip shıǵarıw dep atalatuǵın jaǵday menen dúgilisiw júz beredi. Mısalı, mámleket qárejetleri ózgermey turǵan sharayatta salıq túsimleri kemeyedi (yamasa kerisinshe, mámleket qárejetleri kóbeyip, salıq túsimleri bolsa aldınǵı dárejesinde qaldı ). Mámleket qárejetleri hám dáramatları ortasındaǵı parıqtıń artıwın (byudjet kemisliginiń artıwın ) mámleket qarızlar esabına qaplawı májbúr. Bunda mámleket obligatsiyalar shıǵarıwı múmkin, bul obligatsiyalardıń satılıwı finans bazarı qarjılarınan paydalanıw imkaniyatın beredi. Bunday umtılıw-háreket finans bazarında milliy fondları usınısı azayıwına alıp keledi. Nátiyjede procent stavkaları kóteriledi hám jeke investitsiyalar kólemi túsip ketedi. Biz kórgen jaǵdayda salıqlardıń azayıwı sebepli kelip shıqqan byudjet kemisliginiń ósiwi jeke investitsiyalardı «surib shıǵaradı», bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw, jálpi talap dárejesi ózgermay qaladı. Sonlıqtan, qısqa múddet ishinde jıljıtıp shıǵarıw nátiyjesi ámel etpeydi yamasa sezilmes dárejede júz beredi: finans bazarı rawajlanbaǵanı (kárxanalar kapital aqsha jumsaw ushın pul alatuǵın kredit haqqındaǵı pitimler ilgeri dúzip qoyılǵanı ) sebepli investitsiyalar hám fondlar uzaq keleshekte ǵana teńlesedi.
Salıq siyasatınıń natiyjeliligi sap eksport nátiyjesi menen sheklenedi. Biz anıqlaganimizday, salıqlardıń kemeytiriliwi milliy fondlar muǵdarın kishireytiredi hámde ishki procent stavkaların úlkenlestiredi. Bunday jaǵday aqıbette tek ishki (milliy) investitsiyalardıń qısqarıwına ǵana emes, bálki mámleketke sırt el kapitalınıń aǵıp kiriwi tezleniwine de alıp keledi. Usı jaǵdayda shet el investitsiyaları ósip baratırǵan ishki protsentli stavkalar menen xoshametlentiriledi. Sırt el kapitalınıń aǵıp keliwi milliy valyutaǵa talaptı asıradı. Nátiyjede valyuta kursı kóteriledi, sap eksport muǵdarı qısqaradi. Valyuta kursı kóterilgeninde milliy tovarlar jáhán bazarında talay qımbatlasadı, shet el tovarları bolsa ishki bazarda arzanlasadı. Sonday etip, salıqlardı kemeytiw sebepli jámiyet qárejetleriniń keńeyip ketiwi eksporttiń qısqarıwı hám importtıń ósiwi menen baylanıslı jálpi talaptıń tómenlewi esabınan ayırım bólimi tegislenedi. Bunday nátiyje belgilep berilgen valyuta kursları sharayatında ámel etpeydi: salıqlar kemeytirilgeninde valyuta kursı aldınǵı dárejesinde qaladı hámde sap eksport tiyisli túrde ózgermeydi.
Joqarıdaǵılardan juwmaq etip búydew múmkin, xoshametlentiretuǵın salıq siyasatı tek qısqa múddetli terbelisler áqibeti bolǵan ekonomikalıq tómenlew sharayatında, tek belgilep berilgen valyuta kursları waqtında sezilerli makroekonomikalıq nátiyje beredi. Waqıttıń uzaq aralıqlarında bolsa ol tásirli bolmaydı.
Endi salıqlardı kemeytiw aqıbetlerin jálpi usınısqa tásirin kórip shıǵayıq. Usı ilajdıń nátiyjesi sonnan ibarat, bunda usınıstıń iymek sızig'i ońǵa qaray jıljıydı - salıqlardıń páseytiriliwi qárejetlerdiń qısqarıwın (bul jaǵday isbilermenlerdi óndiristi keńeytiwge xoshametlentiredi) hámde «sap» is haqısınıń artıwın (bul jaǵday bolsa jallanba xızmetkerlerdi miynet usınısın kóbeytiwge xoshametlentiredi) ańlatadı. Bunda (salıqlardıń kemeytiriliwi áqibetinde) jálpi talap ádetde jálpi usınısqa salıstırǵanda kóbirek ósip baradı. Sol sebepli de óndiristiń keńeyiwi menen bir qatarda nırqlardıń ulıwma dárejesi kóteriliwi gúzetiledi.
Biraq jıynama usınıs dárejesiniń ózgeriwi uzaq dawam etetuǵın quramalı process bolıp tabıladı. Sol sebepli de makroekonomikalıq turaqlılıq maqsetine erisiw ushın mámleket dáslep jálpi usınısqa emes, bálki jálpi talapqa tásir kórsetiwge intiledi. Bunıń ústine, házirgi zaman ekonomiklerdiń kópshiligi esaplawınsha, makroekonomikalıq biyqararlıq (ekonomikalıq gruppalar ) tiykarınan jıynama talap biyqararlıǵınıń áqibeti bolıp tabıladı. Mısalı, ekonomika jálpi talaptıń unamsız ózgeriwi tásiri sebepli tómenlew procesin bastan keshirmekte. Bunday jaǵdayda mámleket jámiyettiń jıynama qárejetlerin salıqlardı kemeytiw hám mámleket qárejetlerin keńeytiw jardeminde xoshametlewge ıntıledı. Eger húkimet ekonomikanıń «zo'riqishi»den qáweterlense yamasa puldıń qádirsizleniw pátlerin páseytiriwdi qálese, ol jaǵdayda óziniń finans siyasatın qattı aparıwda salıqlardı asırıwı hám mámleket qárejetlerin kemeytiwi kerek boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
