|
(betoqatlanub Soraga).
Onajon, bas, ko‘p
yig‘lamang! Q ulog‘imga yoqmaydi. H amm a ishga o ‘zingiz sabab
b o ‘ldingiz. Dunyoni suydingiz, ammo joningizdan ortuq farzandingizi
suymadingiz, m andan ko‘z yumdingiz...
S o r a
(boshlaridan silab, y ig ‘lab).
Jonim bolam, m anda nim a
ixtiyor bor edi, otang sabab b o ‘ldi, mani o ‘z holimga q o ‘ymadi,
m an qandoq qilay?..
M a r y a m x o n i m . ...Siz yo‘q deb tursangiz, albatta, otam ham
biroz qabul qilar edi. Holbuki, siz ko‘proq hazrati eshonni davlatiga
mag‘rur b o ‘lub harakat qildingiz-da, haqiqiy davlatingizdan ajralmoq
martabadagi bir holga qoldingiz...»
Maryamxonimning ota-onasi o‘ta faqirlik, noilojlikdan bu ishga
qo‘l urganlarini asarning ikkinclii pardasida eshon tomonidan
Maryamxonimning yuziga aytilgan mana bu gaplar ham tasdiqlaydi:
« E s h o n . G apirm a, bezot. Tag‘in qaytaradi-ya! M ani uydagi
beshov xotinimning qaysi biri sandan xunuk? Alar sandan boyroq
odamlardi qizi. San bir gadoy kosibdi qizi-ku! Shu bechora holingga
m uncha noz qilasan! M ani bergan yog‘, birinchim 1 bila ota-onang
osh ko‘rdi-ku!
(Bo ‘ynini ко ‘rsatub)
M ani pulim bila b o ‘yning marjon
ko‘rdi-ku! Tag‘in nimaga noz qilasan?»
1 Birinch —
guruch.
Agar muammo Maryamxonim ota-onasining kambag‘alligi-yu,
shu sabab qizni eshonga nazr qilib yuborishidagina bo‘lganda,
uning yechimi topilishi ham mumkin edi. Boshqa bir jiddiy
muammo Mahmudxonning otasi bilan bog‘liq.
Shu o‘rinda bir muhim holga e’tibor berishimiz kerak bo‘ladi.
Ya’ni Mahmudxonning otasi Mirzo Hamdamboy sahnada umu-
m an ko‘rinmaydi. Uning voqealarga munosabatini biz Abdi-
qodirboyning hikoyasi orqaligina bilib boramiz. Shunday bo‘lsa-
da, yozuvchi bu odamni «Qatnashuvchilar» ro‘yxatida ko‘rsatadi
va uning tashqi ko‘rinishi va xarakteriga oid izoh ham beradi.
Qiziq holat, shunday emasmi?
Yozuvchi farzandlari kelajagi, ulaming baxt-u iqbolini aqchaga,
soxta obro‘-e ’tiborga, «xalq mani nima deydi» degan bahonaga
almashgan zamon otalarining tipik qiyofasini ham o‘quvchiga
tanitib qo‘yishni istaydi. Bu «o‘rta bo‘yli, mosh-birinch soqol,
qizil yuzli, ro‘zi davlatlik bo‘lsa ham, ilm-ma’rifatdan yiroq kishi»
lar jaholatga botib yotgan o‘lkaning har yerida topilardi. Mirzo
Hamdamboyning «shunday obro‘ bilan borub bir bechora kosibdi
qizini» o‘g‘liga olib bermasligiga ko‘rsatayotgan vajlariga e’tibor
beraylik: «Axir uning katakdek ko‘hna hovlisi bor, to ‘y qayerda
b o ‘ladi? X o‘sh, kelgan yor-do‘stlar borub qayerda o ‘lturadi?
Sharmanda bo‘lamiz-ku!»
Qarang: yosh, aqlli, farosatli farzandlaming ko‘ngli, ularning
istak-xohishlari, orzu-um idlari, baxt-u iqboli to ‘g‘risida bir
chimdim o‘y-fikr yo‘q, valiima qilinayotgan «tashvish»— to ‘yga
«kelgan yor-do‘stlar borub qayerda o‘lturishi»...
Mirzo Hamdamboy «olti yildan baqqa qancha pullar sarf qilib»
o ‘g‘lini nega, nim a maqsadda o ‘qitganini ham o ‘zi deyarli
tushunmaydi. Farzandining dunyoni tanigani, odamni tanigani,
yaxshi-yomonni farqlab, millat dardi bilan yashaydigan inson
bo‘lib yetishgani uning uchun sariq chaqalik ahamiyatga ega emas.
Uning uchun o‘g‘lining «mulla bo‘lub qilib beradigan foydasi»
boshqacha bo‘lislii kerak edi.
Asarda otalar va bolalar o‘rtasidagi ziddiyat faqat shu bilan
cheklanmaydi. Ulaming diniy e’tiqodga bo‘lgan munosabatlari
o ‘rtasida ham yer bilan osmoncha farq ko‘ramiz. Bu jihatdan
eshonning qilmishlari, mog‘or bosib ketgan qarashlari tomoshabirining
nafratini qo‘zg‘aydi. U o‘ziga «man hazrati eshon-a, kattadan-kichik,
boydan kambag‘algacha mani ko‘rsa o‘rnidan turadi-yu, mani
kavshlarimni ko‘zlariga surkab tabarruk qilishadi...» deyabaho bersa-
da, M aryamxonim bilan b o ‘lgan m unozarada kuchi baqirish-
ga-yu, ojizani yerga urishga yetadi, xolos:
« E s h o n
(g 'a za b bila).
S h a ria t b u y u rs a , n im a q ila -
s a n ?
M a r y a m x o n i m
(hamon yig‘lab-yig‘lab).
Shariat zolim emas,
xoin emas. Shariat mandek bir sag‘ira mazlumani san kabi bugun-
erta o ‘lim egasi b o ‘lgan noinsof cholga hargiz buyurmas. Shariat
ham aw al mani qabul qilmog‘im bila buyuradi. N ikoh tarafaynning
ijobi qabuli bila nikohi halol b o ‘lur...
E s h o n . O ta-onang bergan. Az ro ‘yi shariat, im om nikoh qilgan.
U lar sanchalik bilmaydimu?
M a r y a m x o n i m
(hamonyig‘lab, qo‘lin siltab).
Dedim-ku, otam,
onam johil, dunyoparast, molparast. Im om lar ham shul. Shariat
boshinda turuvchilarga oqcha b o ‘lsa b o ‘lur. Bir sohibi taqvoyi zohid
eshon sanmi, sanmi? Boshqasi n im ab o ‘ladi endi. Hammang qiyomat-
da janobi haqga m as’ulsan.
E s h o n
(nihoyatda g'azab bila).
M an sani bila masala talashgani
olganim yo‘q, tur deyman!..»
(Dramaning ikkinchi pardasidan)
Aslida, Mahmudxon va Maryamxonim ham dunyoviy, ham
diniy bilimlami obdan egallagan, o‘z oldilariga «zulmatda qolmish
bu millatni, vatanni biri quyoshi, biri mohtobi bo‘lib yorutishni»
maqsad qilib qo‘ygan juvonmardlar edilar. Afsuski, johillikka to ‘la
muhit bu ikki go‘zal vujudni, bu ikki dilbar qalbni juvonmarg
qildi.
Hamza Hakimzoda Niyoziyning bundan bir asr muqaddam
yaratilgan «Zaharli hayot yoxud Ishq qurbonlari» asarida
ko‘tarilgan muammolar u yoxud bu shaklda bugun ham yuzaga
qalqib chiqib turibdi. Odamlarga jamiyatdagi mavqeyiga, mol-
dunyosiga, zari va zo‘riga qarab muomala qiladiganlar, din niqobiga
kirib olib, o‘rta asrlar jaholatini yoymoqchi bo‘layotganlar, mu-
sulmon ayollariga past nazar bilan qarovchi kimsalar hamon topilib
turadi. Hamzaning bu asari inson qalbi, erki va orzu-intilishlari
bilan hisoblaslimaydigan, hamma narsaga o‘z qarichidan kelib
chiqib baho berishga o‘rgangan m a’rifatsiz kishilami tanib, bilib
olishimizda bizga doimo yordamga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
