Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

11 ma’ruza
Ishlab chikarishning ijtimoiy va iktisodiy 
samaradorligi

---

1.
Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi va moxiyati. 
2.
Iqtisodiy samaradorlikning ko‘rsatkichlari. 
3.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish yo‘llari va omillari. 
4.
Yillik iqtisodiy samaraning xisobi. 
Ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligi korxonaning muvaffaqiyati va 
iqtisodiy jihatdan barqarorligi xamda oqilona xo‘jalik yuritishini ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi xar bir korxona faoliyatining eng asosiy 
vazifasi hisoblanadi. U xo‘jalik yuritishning sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini, 
shuningdek, moddiylashgan va jonli mexnat xarajatlari xamda olingan natijalar 
o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi. 
Samarali ishlash degani o‘z moxiyatiga ko‘ra, mo‘ljallangan (rejalashtirilgan) 
foydani olish, noishlab chiqarish xarajatlari va yuqotishlarni kamaytirish, ishlab 
chiqarish quvvatlari 
va 
ishchi 
kuchidan 
yaxshiroq foydalanish, mexnat 
samaradorligini oshirish, ishlab chikarilayotgan maxsulotning sifatini yaxshilashni 
anglatadi. 
"Samara", 
"samaradorlik",' 
ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlik" 
kabi 
tushunchalarning orasidagi farqni anglab olish zarur. 
Samara — ishlab chiqarilayotgan maxsulot (ish, xizmat), foyda va daromad 
xajmini oshirish, maxsulot tannarxini kamaytirish, sifatsiz maxsulot ishlab 
chiqarishni kamaytirish yoki umuman, yo‘q qilish bilan bog‘liq bo‘lgan korxona 
faoliyatining ijobiy natijalaridir. Bu yutuqlar natural shaklda ishlab chiqarish 
samarasini, pul shaklida esa iqtisodiy samarani tavsiflaydi. 
Samaradorlik, avvalo, korxona faoliyatining sifat ji-xatlarini tavsiflovchi 
tushunchadir. U "samara" toifasidan kelib chiqadi xamda unga qaraganda murakkab 
va majmua tavsifiga ega. 
Samaradorlik chora sifatida ko‘plab texnik, iqtisodiy, loyixa va xo‘jalik 
qarorlarini avvaldan belgilab beradi. Korxona o‘zining xo‘jalik, ilmiy-texnik va 
investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi. 
Iqtisodiy samaradorlik qabul qilinayotgan qarorlarning xo‘jalik yuritishda 
maksadga muvofiqligini tavsiflaydi hamda barcha xollarda samaraning unga erishish 
uchun ketgan xarajatlar (ishlab chikarish resurslari)ga nisbati sifatida aniqlanadi. 
Xarajatlar qanchalik kam bo‘lsa (maxsulot sifatiga ta’sir qilmagan xolda), samara 
shunchalik ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik xam oshadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish samaradorligini mexnat 
sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, akliy va jismoniy mexnat 
o‘rtasidagi farqni yo‘qotishni inobatga olgan xolda tavsiflaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlik bir vaqtning uzida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish, 
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning xar tomonlama rivojlanishi 
va uning barcha kobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi hisoblanadi. 
Bevosita ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va madaniyatining 
o‘sishi, aholii sog‘lig‘ining yaxshilanishi va umr ko‘rishining uzayishida aks 
ettiriladi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi 
x,isoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga 

---

yordamlashadi. Masalan, foydaning o‘sishi, jamg‘armalarning ortishi korxonaga 
ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi. 
Birok, samaradorlik va uning asosiy kursatkichi - foyda (daromad) o‘z- 
o‘zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka 
erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa hususiyatlardan kelib 
chikkan holda, turli vosita va yullardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya’ni 
samaradorlikka qiska yoki uzoq muddatlarda erishishni muljallash, asosiy rollardan 
birini uynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini kisqa vakt mobaynida mahsulot 
sifatini yaxshilashni mablag‘ bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish 
va modernizatsiya kilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablaglarni 
kamaytirish yuli bilan kupaytirishi mumkin. Uzok muddatli rejalarda esa bu, 
foydaning kamayishiga va xattoki korxonaning bozordagi o‘rnini yuqotishi natijasida 
bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin. 
Xorijiy firma va korxonalar o‘z faoliyatlarida samara-dorlikka erishish uchun 
ishlab chiqarish texnika va texnologiya-lariga e’tiborni kuchaytirishdan tashqari, 
mahsulot sifatini oshirish va uni reklama qilishga aloxida e’tibor qaratmoqdalar. 
Masalan, YAponiyaning "Omron" firmasi o‘ziga "Barchaning yaxshi xayoti, yaxshi 
dunyo uchun degan iborani shior qilib olgan. Amerikaning "Katerpiller" 
kompaniyasining shiori "Dunyoning har bir burchagida 48 soat xizmat ko‘rsatish" 
bulsa, ' Ribok" firmasi YAxshi bahodagi narx" iborasini shior qilib olgan. Bunday 
misollardan yana bir nechtasini keltirib o‘tish mumkin. YUqorida aytilganlardan 
kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan kategoriyalar qatoriga kirmaydi 
xamda fakatgana pul ko‘rinishida o‘lchanmaydi. Samaradorlik va sifatli mexnat 
tufayli korxona birinchidan, o‘zining iqtisodiy barqarorligi va bozordagi 
raqobatchilikka bardosh berishini ta’minlaydi, ikkinchidan, o‘z imidjini yaxshilaydi 
va hamkorlar bilan aloqalarini mustaxkamlaydi, uchinchidan, xodimlarning qktisodiy 
va ijtimoiy axvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish 
yullarini qidirish, xarajat va natijalarni to‘g‘ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi 
tarmoqqa tegishliligi, xududiy joylashishi va faoliyat turidan qat’iy nazar, har bir 
korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi. 
2. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish — korxona rahbariyatining 
doimiy vazifasidir. Bu vazifani echish amaliyotda kuyidagi omillar bilan bog‘liq 
bo‘ladi: 
bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarishda 
eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal 
ishlab chiqarish jarayonini tanlash; 
iste’molchilar 
talabini 
qondirishga 
yunaltirilgan 
mahsulotni sotish va yuqori daromad (foyda) olish; 
aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chikarish 
zahiralarini yaratish. 
Xujalik samaradorligini baxolash, korxonada foydala- niladigan resurs turlari 
bo‘yicha amalga oshirilishi va miq- dor jihatidan o‘lchanishi mumkin. Masalan, 
ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning 
mexnat sig‘imi ko‘rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida baholashmumkin: 

---

Mu = Q / Nr 
My - mexnat unumdorligi; 
Q - maxsulot xajmi kiymat kurinishida; 
Nr - ishlovchilar (ishchilar) soni. 
Maxsulotning mexnat sig‘imi mexnat unumdorligiga tes-kari ko‘rsatkichi 
bo‘lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati 
sifatida aniklanadi: 
T = Nr/ Q 
Mehnat qurollari (asosiy fondlar)dan foydalanish samaradorligi mahsulotning 
fond sig‘imi va fond qaytimi ko‘r-satkichlari yordamida aniklanadi. Bunda fond 
kaytimi korxo-na asosiy fondlarining bir so‘miga to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarilgan 
mahsulotni anglatsa, fond sig‘imi esa fond kayti-miga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, 
yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan kapital quyilmalarni anilash 
vazifasini bajaradi. 
Fond qaytimi (Fq) va fond sig‘imi (Fs)sig‘imini aniklash formulasi 
quyidagicha: 
Fq= Q/ Af 
Q - maxsulot xajmi, qiymat bo‘yicha; 
Af — 
asosiy ishlab chikarish fondlar kiymati. 
Fs= Af / Q 
Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig‘imi qanchalik past bulsa, ishlab 
chiqarish va mexnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori buladi 
va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarish 
texnologiyalarini takomillashtirish xamda xodimlar malaka-sini oshirish, fond 
qaytimini kupaytirishning muxim zaxira-si xisoblanadi. 
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, max-sulotlarning material 
sig‘imi yordamida sarflangan xomashyo, material, yoqilg‘i, quvvat va mexnat 
buyumlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati or-kali 
aniklanadi. Uning formulasi kuyidagicha: 
m = M / Q 
m - maxsulotlarning material sig‘imi ; 
M - mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan moddiy xara-jatlarning umumiy 
miqdori, pul ko‘rinishida; 
Q - ishlab chikarilgan maxsulot xajmi, qiymati bo‘yicha. 
Mahsulotning material sig‘imi qanchalik past bulsa, ishlab chiqarish 
samaradorligi shunchalik yukori buladi. Birok maxsulot material sig‘imini 
kamaytirish, uning sifatini pa-saytirish yoki texnologiya me’yor va qoidalarini buzish 
xisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material sig‘imining bu tarzda kamaytirilii 
iqtisodiy jinoyat xisoblanadi va qonunga asosan jazoga tortiladi. 

---

Bozor 
sharoitlarida 
korxona 
xo‘jalik 
faoliyati 
samara-dorligining 
umumlashtiruvchi yoki mezon kursatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning 
daromadliligini qabul qilish mumkin. Bu kursatkich quyidagi formula asosida 
xisoblanadi: 
Ri/ch = F b / Af+Om*100 
Ri/ch - rentabellik, xujalik faoliyatining nati-jasini foyda shaklida kursatadi 
va foizlarda zygaanadi; 
F b - korxonaning balans foydasi; 
Af+Om - avanslangan kapital(asosiy va aylanma). 
Nisbatning kattalashishi mexnat, moliya, texnologiya va moddiy resurslaridan 
unumlirod foydalanishni anglatadi. CHunki aynan ular ishlab chiqarish xajmi va 
xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o‘tkazadi. Xujalik faoliyati minimal xarajatlar 
bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yulga qo‘yilgan joylarda samaraliroq 
bo‘ladi. 
Korxona rentabelligini aniqlashda ba’zida korxona olgan umumiy foyda 
emas, balki mahsulot tannarxini pasaytirish xisobiga olinuvchi foyda ulushidan 
foydalaniladi. 
YUqorida keltirilgan xo‘jalik samaradorligini baxolash usullari va 
ko‘rsatkichlaridan tashqari bugungi kunda amaliyotda O‘zbekiston Respublikasi 
Davlat Mulk Qumitasi tomonidan ishlab chiqilgan korxonalarning iqtisodiy nochorlik 
belgilarini aniqlash uchun mezonlar tizimi ham qo‘llaniladi. Ularning qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
tulov qobiliyati koeffitsienta (Kt.q.); 
xususiy va qarzga olingan mablag‘lar nisbati koeffitsienti (Kx.q); 
moliyaviy mustaqillik koeffitsienta (K
mm 
); 
•
xususiy 
aylanma 
mablarlar 
bilan 
ta’minlanganlik 
koeffitsienta (K
xam
). 
Bu ko‘rsatkichlar bir karashda maxsulot ishlab chikarish soxasiga, demak, 
ishlab chikarish samaradorligiga aloqasi yo‘qday tuyuladi. Aslida esa aynan ular 
orkali korxonaning samarali faoliyatini anglatuvchi iqtisodiy va moliyaviy 
barkarorlik aks ettiriladi. Bundan tashdari, maxsulotning material sig‘imi, fond 
kaytimi, mexdat unumdorligi va rentabellik ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarishni 
rejalashtirish va taxlil qilishda qo‘llansa, mezonlar tizimi yordamida esa korxonalar 
o‘zlarining faoliyat yuritish qobiliyatini ko‘rsatadi xamda turli xil muammoli 
vaziyatlarda xujalik sudlarida o‘z manfaatlarini ximoya qiladi. 
To‘lov qobiliyati koeffitsienti (K
t,q.
) korxonaning debitorlar bilan o‘z vaqtida 
xisob-kitob qilish xamda tayyor maxsulot va boshqa moddiy vositalarini sotishning 
qulay sharoitlarda sotish orqali baxolanadigan to‘liq imkoniyatlarini kursatadi. U 
quyidagi formula asosida xisoblanadi: 
Km.k =A
2-
My.o.k / P
2 - 
I
kk 
A
2 
— aylanma aktivlar (ishlab chikarish zaxi-ralari, tayyor maxsulot, pul 
mablag‘lari, debitorlik qarzlari va xokazolar); 

---

P
2 
— majburiyatlar (kiska muddatli qarzlar, qisqa muddatli kreditlar, byudjet 
oldidagi darzlar, kreditorlik karzlari va xokazo); 
M
o‘.d.q
— muddati utib ketgan debitorlik karzlari; 
I
qk
— uzoq muddatli darz va kreditlar. 
Xususiy va qarzga olingan mablag‘lar nisbati koeffitsienti (K
h.q.m.
) ularning 
shakllanish manbalarini inobatga olgan xolda, pul maolarlari bilan ta’minlanganlik 
darajasini aniklaydi. U quyidagi formula asosida xisoblanadi: 
K= P
1 
/P
g 
-I
kk 
P
1
—xususiy mablag‘lar manbalari (Nizom jamg‘armasi, qo‘shilgan kapital, 
taqsimlanmagan foyda va xokazo). 
Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (K
mm 
korxona moliyaviy mustaqilligining 
kamayishi (kupayishi), kelajakda moliyaviy qiyinchiliklarga uchrash xavfining 
kuchayishi (pasayishi) xaqida ma’lumot beradi xamda korxona o‘z majburiyatlari 
oldida javob berishining kafolatlarini belgilab beradi. U quyidagi formula asosida 
xisoblanadi: 
K
mm
= P
1 
/ IB 
IB - korxona balansi aktivi yoki passivining yakuni. 
Xususiy aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti (K
x.a.m
) 
korxonaning barqaror ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun zarur 
bo‘lgan aylanma vositalar mavjudligini tavsiflaydi. SHuningdek u, korxona egalari va 
kreditorlar manfaatlaridagi munosabatlarni ham aks ettiradi. 
Mazkur koeffitsient quyidagi formula asosida xisoblanadi: 
K
x.a.m
= P
1
-A
1 
/A
2 
A
1 
— uzoq muddatli aktivlar (asosiy vositalar, kapital quyilmalar, nomoddiy 
aktivlar va xokazo). 
Ko‘rsatkichlar tizimini tayyorlagan mualliflar tomonidan korxonaning 
tulovga qobiliyatligi yoki nochorligini aniqlovchi ulchamlar belgilab berilgan. 
Masalan, to‘lov kobiliyati koeffitsienti hamda xususiy va qarzga olingan mablag‘lar 
nis-bati koeffitsienti 2 dan kichik bulsa (K
t.q 
<2; K
x.q.m
<2), moliya-viy mustaqillik 
koeffitsienti 0,5 dan kichik bo‘lsa (K
mm(
<0,5), xususiy aylanma mablag‘lar bilan 
ta’minlanganlik koeffitsienti 0,1 dan kichik bo‘lsa (K
x.a.m 
<0,1) korxonalar nochor 
deb topiladi. Korxona nochorligi, demak, xo‘jalik faoliyatining samarasizligi 
tug‘risidagi yakuniy qaror, nochorlik o‘lchamlarining umumiy summasi 4,6 dan 
kichik bo‘lgan xolda qabul qilinadi. 
Xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish juda ham murakkab jarayon bo‘lib, 
buning xamma uchun tug‘ri keluvchi yago-na yuli mavjud emas. Har bir korxona bu 
masalani echishda o‘z imkoniyatlari va yuzaga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlaridan 
kelib chiqqan xolda xarakat qiladi. Biroq barcha xollarda xam samaradorlikning 
asosida foydani myakagmallashtirish yoki xarajatlarni minimallashtirish yotadi. 
Misol: Aytaylik, korxonaning 10 mln. sum miqdorida mablag‘i bo‘lib, bu 
mablag‘larni ishlab chiqarishni kengaytirishga sarflash muljallangan. Hisob-kitoblar 
shuni ko‘rsatadiki, korxona 10 mln. sum sarf qilganda qo‘shimcha 11 mln. sumlik 

---

maxsulot ishlab chiqaradi, ya’ni foyda 1 mln. sumni yoki qo‘shilgan kapitalning 10 
% qismini tashkil qiladi. 
Agar korxona ushbu mablag‘ni bankka yiliga 12 %li depozit hisobiga 
qo‘yganida, foizlar uchui 1,2 mln. sum foyda olgan bo‘lar edi. Demak, muqobil 
xarajatlarni hisoblaganda korxona 0,2 mln. sum miqdoridagi qo‘ldan chiqarib 
yuborilgan foydani xam hisobga olishi lozim. Birok ishga bunday yondoshishning, 
bugungi bozor munosabatlari sharoitlarida keng tarkalgan bunday usulida, ya’ni eng 
ko‘p foydaga ega bulish tamoyili asosidagi usulda, korxona foydani maksimal 
darajaga chiqarsada, ishlab chiqarishni kengaytirishga erisha olmaydi. Ishlab 
chiqarishni kengaytirish esa, barchaga ma’lum bulgani-dek, iqtisodiyotning 
rivojlanishi uchun eng muhim talablardan biri hisoblanadi. 
3.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xujalik yuri-tishning bozor tizimi 
xamda har qanday davrning muhim tala-bidir. Samaradorlik istalgan korxonaning 
iqtisodiy barqa-rorligi va faoliyat yuritish kobiliyatini aks ettiradi. Har kanday ishda, 
jumladan, korxonalar faoliyatida samaradorlikning, ijobiy natijalarning mavjud 
bo‘lmasligini, obrazli qilib aytganda, ovoragarchilik, vaqt, kuch va resurslarni yuqo- 
tish bilan izoxlash mumkin. 
Fan-texnika 
taraqqiyoti 
korxonalarning 
ishlab 
chiqarish 
faoliyati 
samaradorligini oshirishda muhim omil bo‘lib kelgan va hozirda ham o‘z ahamiyatini 
yuqotmagan. Mazkur omildan quyidagi yo‘llar bilan foydalanish mumkin: 
ishlab chiqarish va mexnatni mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish 
hamda kompleks ravishdagi mexanizatsiyalashtirish; 
asosiy texnologik jarayonlarni robotlashtirish; 
progressiv, mehnat hamda resurslarni tejashga yo‘naltirilgan texnologik 
jarayonlarni amaliyotga kiritish va ulardan keng foydalanish; 
xomashyo va materiallar (mexnat buyumlari) zamonaviy turlarini yaratish va 
ulardan foydalanish; 
ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarida 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan, hisoblash texnikasidan foydalanish; 
•
ishlab 
chiqarish 
va mexnatni 
ilmiy 
asosda 
tashkil 
qilish. 
4.
Ishlab chiqarish-texnik vazifani xal etishning biror variantining ijtimoiy - iqtisodiy 
afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaralisini tanlab olish 
maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb ataladi. Qiyosiy 
samaradorlik ikki va undan ortik variantni takqoslash va shu asosda bir variantning 
boiqa variantlardan ustunligi va optimalligini aniqlab beradi. 
Optimal variantni tanlash xamda uni asoslash uchun qo‘shimcha kapital 
mablaglarning doplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik koeffitsientini hisoblab 
chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan taqqoslash kerak. 
Qo‘shimcha kapital mablag‘larniig uzini qoplash muddati ( ) qushimcha 
kapital mablag‘larning (K
2
—K
1
) maxsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam 
(T
1
-T
2
) ra nisbati bilan aniqlanadi: 
= K
2
—K
1
/ Tn
1 
—
Tn
2 

---

Bu erda: — qoplanish muddati (yil x,isobida); K
1
va K
2