Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari
Aylanma mablag‘lar aylanishini izo
xlash uchun quyidagi qator ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
1. Aylanma mablag‘laning aylanish koeffitsienti – K
a
, sotilgan maxsulotni
ulgurji narxida o‘lchangan xajmining aylanma mablag‘larning o‘rta-yilik qolidig‘i
bo‘linmasiga teng, ya’ni:
Bu erda:
K
a
=M
s
/O‘
q
so‘m);
M
s
– ishlab chiqarish yoki sotilgan maxsulot xajmi (ulgurji narxi bo‘yicha,
O‘
q
– aylanma mablag‘larning o‘rtacha-yilik qoldig‘i (bir aylanish davri
uchun zarur bo‘lgan aylanma mablag‘lar miqdori, so‘m).
K
a
kvartal yoki yil mobaynida aylanma mablag‘lar to‘la doiraviy aylanish
sonini yoki 1 so‘m aylanma mablag‘larga to‘g‘ri keladigan sotilgan maxsulot xajmini
ko‘satadi.
Masalan, sotilgan maxsulot xajmi 2000 mln so‘m, o‘rtacha-yillik qoldiq 400
mln so‘m. Unda K
a
=2000/400=5, ya’ni yil mobaynida aylanma mablag‘laning 1
so‘m, 5 marotaba aylangan.
Bir aylanish davr uzunligi D quyidagicha aniqlanadi:
Bu erda:
D=T/ K
a
demak
K
a
=T/D
T – davr vaqti (oy=30 kun, kvartal=90, yil=360);
K
a
– aylanish koeffitsienti, yoki
D=(T*O‘
q
)/M
s
Keltirgan misolda D=360/5=72 kun.
yoki (360*400)/2000=72kun
Aylanma mablag‘larning aylanish davri (D) qancha qisqa yoki aylanish soni
(Ka) qancha ko‘p bo‘lsa (maxsulot xajmi o‘zgarmagan xolda), shunchalik aylanma
mablag‘lar sarfi kamayadi, yoki bir aylanish doirasiga zarur bo‘lgan mablag‘lar
xarakat tezligi oshsa, shunchalik aylanma mabaalardan samarali foydalangan
xisoblanadi.
YOki aylanish soni oshgan sari bir aylanish davriga zarur aylanma mablag‘lar
miqdori o‘zgarmasa, unda yilik maxsulot xajmi ko‘payadi.
Maxsulot xajmining ko‘payishi va aylanma mablag‘larning 1 aylanish davriga
zarur bo‘lgan miqdorini tejalishi ishlab chiqarishning samaradorligini o‘sganidan
dalolat beradi.
Keltirilgan misolni ko‘raylik:
D=72 kun, O‘
k
=400 mln so‘m, M
y
=2000 mln so‘m, K
a
=5.
Aylanma mablag‘lar xarakat tezligini o‘sishi natijasida (tegishli chora-
tadbirlar o‘tkazilgandan so‘ng) bir doiraviy aylanish davri 60 kunga teng bo‘ldi.
U xolda K
a
=360/60=6 marotaba bo‘ldi.
A)
Agar maulot xajmi o‘zgarmasa (M
y
=const), bir aylanish davriga zarur
aylanma mablag‘lar miqdori FO‘s:
O‘s=M/K
a
=2000/6=333,3 mln so‘m bo‘lib, ya’ni aylanma mablag‘lar tejalgan
xajmi (
) -
O‘
k
=400-333,3=64,67 mln so‘mni tashkil qiladi.
B)
O‘
k
=const xolda Ka=6 bo‘lsa, u xolda M
y
=K
a
*O‘
k
=6*400=2400 mln
so‘m, ya’ni yilning maxsulot xajmi (
).
M
y
=2400-2000=400 mln so‘mga qupaygan.
Aylanma mablag‘lar aylanish tezligini oshirish quyidagi yo‘llar bilan amalga
oshiriladi:
Ishlab chiqarish zaxiralarini xosil qilish bosqichida – iqtisodiy asoslangan
zaxiralar normalarini joriy etish; xom ashyo, komlektli buyumlar, yarim
fabrikatlar bilan ta’minlovchilarni iste’molchilarga yaqinlashtirish;
Tugallanmagan
ishlab chiqarish bosqichida – ITT (progressiv, ilg‘or
texnologiya, texnikani joriy etish, ishlab chiqarish kimyolashtirish,
chiqindisiz yoki chiqindi texnologiyalarni o‘zlashtirish va x.k.); sanoat
ishlab chiqarishni tashkil qilish formalarini takomillashtirish; iqtisodiy
raqobatlantirish tizimini takomillashtirish; moddiy resurslardan tejamli
foydalanish; xaridorgar maxsulot ulushini ko‘paytirish va x.k.
Muomala bosqichida – iste’molchilarni ta’minlovchilarga yaqinlashtirish;
xisob tizimini takomillashtirish; to‘g‘ri aloqalar bo‘iycha zakazlarni
bajarish natijasida sotilgan maxsulot xajmini ko‘paytirish; maxsulotni
muddatidan ilg‘ori ishlab chiqarish; tejalgan materiallardan maxsulot
ishlab chiqarish; maxsulotni tuzilgan shartnomalarga binoan ortilishiga
kat’iy rioya qilish va x.k.
Nazorat savollari.
1.Aylanma mablag‘larning mohiyati va tarkibi nimadan iborat?
2.Aylanma fondlar va muomala fondlar tarkibi.
3.Aylanma mablag‘larning normalanishi va hosil bo‘lish manbalari.
4.Aylanma mablag‘larning aylanishi.
5.
Aylanma mablag‘larning aylanish tezligi koeffitsienti.
6.Aylanish tezligi koeffitsienti o‘sishining iqtisodiy samaradorligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |