Rivojlantirish institu ti

N eolit  davrida  (m ilo d d an   a w a lg i  14  m ing — 4  m ing  yilliklar 
o ralig ‘i)  ah olining k o lpayishi  hisobiga ovchilikning rivojlanishi  oqi­
b a tid a   hayvonot  olam i  qirila  boradi  va  m iqdori  keskin  kam ayadi. 
N a tija d a,  insoniyat o ‘z ehtiyojlarini  qondirish  u ch u n   yangi  yo ‘l ax- 
taradi va  ilk b o r d e h q o n ch ilik  vujudga keladi.
S h u n i  aytib  o ‘tish  o 'rin lik i,  bronza  asridan  boshlab  (m iloddan 
aw a lg i  10—9  m ing yilliklar)  qishloq x o ‘jaligida inqilob so d ir b o ‘ldi. 
M esopotam iya,  N il vodiysi,  Falastin,  Eron va 0 ‘rta O siyoning ja n u ­
biy rayonlarida birinchi bor dehqonchilikda hayvonlardan ishchi kuchi 
sifatida  foydalana  boshlandi,  sug‘orish  sistem asi  q o ‘llaniladi.  A rxe- 
ologlarning fikriga qaraganda,  m iloddan aw algi XXII  asrda Vaviloni- 
ya (hozirgi Iraq) hududida shahar-davlatlar mavjud b o ‘lib, binolam ing 
balandligi  21  m etrgayetgan. B ular  tip ik sh ah a r  landshaftlarigam isol- 
dir.  Shu davrdan boshlab quldorlik tuzum i tarkib topadi.
B undan  buyongi jam iy at  taraqqiyoti  tarix  fanlarida  yaxshi  aks 
ettirilgan.
D unyo aholisi to b o ra  tez o ‘sa bordi. Ju m la d a n ,  XI  asrda  275 — 
300  m illion kishiga yetgan b o ‘lsa,  XVII asm ing o ‘rtalarida yarim   m il­
liard ,  h o z ir  6,3  m illiard  (2002-  y.)  ah olining  tez  su r’a tla r  bilan 
ko‘payishi va fan-texnika taraqqiyoti tufayli  kishilarning tabiatga ta ’siri 
kuchaydi.  B inobarin,  insoniyatning tabiatga ta ’sir doirasi  kengayib, 
har qanday geologik kuchlarga tenglashadigan darajaga yetdi. Yer yuzida 
odam  qadam i yetm agan joy qolm adi, turli xil qazilm a boyliklar ochiq 
va  yopiq  usulda  qazib  o linyapti,  yangi  yerlar  o ‘zlashtirilyapti,  o ‘n 
m illionlab aholiga ega boMgan sh ah ar tarkib top m o q d a, binolar ham  
gorizontaliga,  ham  vertikaliga o ‘sm oqda.  N atijada, antropogen, ya’ni 
s u n ’iy  lan d sh aftlar bunyod etildi.
H ozirgi  davrga  kelib  Y er  qobiqlarida  m o d d a  va  energiyaning 
alm ashinuvida inson yetakchi  rol o ‘ynam oqda.  Shulam i  hisobga olib, 
akadem ik V.  I. V ernadskiy haqli  ravishda Yer taraqqiyotining hozirgi 
bosqichiga  xos  qobiqni  —  noosferani  ajratdi.  Shu  m unosabat  bilan 
noosfera m uam m osi  hozirgi kunning eng iqtisodiy va ijtim oiy ham da 
ekologik aham iyatga ega boMgan dolzarb  m asalasiga aylandi.  S h u n ­
day  qilib,  insoniyatning  paydo  boMishi  sayyoram izda  m ateriya  ha- 
rakatining yangi va oliy shakli boMgan ijtimoiy shaklini keltirib chiqardi.