Rivojlantirish institu ti

akatsiya,  butilka  daraxti,  m im oza,  xurm o  d arax tlarid an ,  h a r  xil  b a ­
land  b o ‘y li  o ‘tlardan  iborat.  S av an n alard a  yirik  o ‘tx o ‘r  hayvonlar 
( filjir a fa , zebra,  karkidon,  antilopa,  q o ‘tos) va yirik yirtqichlar (sher, 
qoplon,  gepard,  sirtlon,  c h iy a b o ‘ri),  suv  h av zalarid a  begemot/ar, 
tim sohlar va  su v  qushlari  yashaydi.  B ulardan  tash q ari,  yana  afrika 
tu ya q u sh i,  t o ‘tiq u sh ,  k a lib r a ,  k a p ta r  
kab i  q u s h la r ,  k e n g u ru , 
chum olixo'r,  m ayda b u g ‘ular h a m   yashaydi.
190

---

T r o p i k  c h o M l a r  z o n a s i  
o ‘z ichiga Shimoliy yarim sharda Afrikaning 
S ahroyi  K abir  choM idan  b o sh la n ib ,  A rabiston  y arim oroli,  E ron 
yassi  togMigining ja n u b iy  qism i  orqali  H in d isto n n in g  T a r choMiga- 
ch a davom  etadi.  Bu zona Shim oliy A m erikada  M eksikaning g‘arbiy 
qism ini,  K oloradoning quyi qism ini,  Kaliforniya yarim orolini ishg‘ol 
qiladi. T ropik choMlar Janubiy yarim sharda M arkaziy A nd togMigining 
15° —  18° jan u b iy  kengliklardagi qism i, Avstraliya m aterigining ichki 
qism ida ham   mavjud.
Bu hududda yoz — jaziram a issiq,  qish nisbatan iliq.  0 ‘rtacha oy- 
lik  h aro rat yil  b o ‘yi  7°  d a n   35°  atrofida  o ‘zgarib  turadi.  Y ozda  havo 
nisbatan kam  bulutli boMib,  Quyosh ancha tik tushadi, oqibatda qum lar 
yuzasida harorat  80 —  90° ga yetadi.  Yillik yogMn  kam  boMib, 50  m m  
dan  200 m m  atrofida o ‘zgaradi.
Z ona iqlimining qurg‘oqchilligi tufayli tuproq hosil boMish jarayoni 
sust  boMib,  sh o ‘rxoklardan,  qum liklardan,  shag‘al  va  toshloqlardan 
iborat.  0 ‘sim lik qoplam i siyrak boMib,  asosan,  kserofitlar jam oasidan 
iborat.  A yniqsa,  Sahroyi  K abirda o ‘sim lik ju d a   kam ,  b a ’zi qism ida, 
um u m an , y o ‘q, b a ’zi yerlarda esa efedra,  turang‘il va akatsiya o ‘sadi. 
A rabiston yarim orolining aksariyat qismi vulkanik tog‘ jinslaridan va 
tosh lo q lard an   iborat  bo  lib,  o ‘sim lik  deyarli  o ‘sm aydi.  H ayvon  tu ri 
va soni ju d a  kam  boMib,  asosan,  kem iruvchilar, sudralib yuruvchilar, 
sutem izuvchilar (antilopa, sirtlon,  chiyabo‘ri) va hasharotlardan iborat.
N a m  e k v a t o r i a l  о ‘гш о п 1 а г  z o n a s i  
Janubiy Amerikaning  Amazonka 
daryo  havzasida,  A frikaning  K ongo  daryo  havzasida  va  G vineya 
qoMtigM sohillarida,  Seylon orolining janubi-g‘arbida,  M alakka yarim - 
o rolida va  K atta Z o n d  orollarida joylashgan.
Z o n a  hud u d id a havo yil b o ‘yi  issiq va  nam  boMib,  o ‘rtacha oylik 
h arorat  24° d a n  28°  atrofida o ‘zgaradi,  binobarin,  uning yillik am pli- 
tudasi  2 —  4°  ni  tashkil  etadi.  Bu  degan so ‘z eng  issiq oyi  bilan  eng 
sovuq oyi orasidagi  haroratning tafovuti 2 — 4° dem akdir.  Atm osfera 
yogMnlari ko ‘p tushadi,  ularning yillik m iqdori  1500 —  3000 m m.
Z o n aning tuprogM,  asosan,  qizil,  sargMsh-qo‘ng‘ir,  qizil-sargMsh 
laterit  boMib,  q ism an  podzollashgan va botqoqlashgan.
Z ona hududining ham m a qismida tirik organizm bir xil xususiyatga 
ega  em as.  B uning  sababi  o ‘sha  h u d u d lard a  o ‘sim lik  va  hayvonot 
dunyosining rivojlanish tarixi  bir xil em asligidir.  A m azonka havzasi­
dagi ekvatorial  o ‘rm o n larn i  „  selva s“deb atashadi.  (Bu portugalcha 
о ‘rmon  degan  m a ’n o n i  bildiradi.)  Bu  hududlardagi  eng  e ’tiborli 
o ‘sim liklar shokolad (какао) daraxti, xinno daraxti, turli xil palmalar, 
seyba,  kau ch u k  daraxti,  daraxtsim on paporotnik,  har  xil  lianalar va 
epifitlardir.  Bu o ‘rm onlarda,  maymunlar, yalqov(lenives), chumolixo‘r, 
yaguar,  qushlardan har xil  to ‘tilar,  kolibri,  suvlarida toshbaqa,  timsoh, 
eng katta suv b o ‘g ‘m a  iloni —  anakonda  {uzun\\%\  10  m etrga yetadi) 
kabi  hayvonlar yashaydi.
191

---

Afrika ekvatorial o ‘rm onlar zonasida fikur, palma,  non daraxti,  ba- 
nan,  m uskat  daraxti,  h a r x il lianalar o ‘sib,  ularda  shimpanze,  gorilla 
kabi m aym unlar, У?/,  qo ‘tos, xameleon, kobra (aspid), suvlarida begemot, 
timsoh, har xil hasharotlar, xususan, chaqsa odam ni o lim g a olib boruvchi 
sese pashshasi,  h ar xil  q o ‘n g ‘izlar,  chumolilar yashaydi.
Osiyo ekvatorial o ‘rm onlarida paporotnik, palm a, sagova palm asi 
(uning poyasidan un olinadi),  bambuk, parazitgullar (raffleziya),  mevali 
d araxtlardan  mango,  qovun  daraxti,  non  daraxti,  banan,  dengiz 
sohillarida  kokos palm asi o ‘sadi.  Asosiy  hayvonlari  — yovvoyi buqa, 
tapir,  orangutan,  gibbon,  т а lay  a y ig ‘i,  mangusta, fil,  y o ‘lbars,  qora 
qoplon,  ко ‘zoynakli ilon,  uzunligi  10 m etrga yetadigan piton — b o ‘g ‘ma 
ilon kabilar yashaydi.
B a l a n d l i k   m i n t a q a l a r i .  
Y er sh arida tu p ro q ,  o ‘sim lik qoplam i  va 
hayvonot dunyosi kenglik b o ‘ylab, shim oldan janubga o ‘zgarib, zo n a ­
lar hosil qilishdan tashqari,  to g ‘li  rayonlarda pastdan yuqoriga qarab 
o ‘zgarib,  balandlik  m in taq a la rin i  vujudga  keltiradi.  C h u n k i  to g ‘li 
rayonlarda  tabiat  k o m p o n e n tla ri  (iq lim i,  re ly e f tu zilish i,  tu p ro q , 
o ‘sim liklar va  b o sh qalar)  to g ‘  etag id an   b alandlikka  k o ‘tarilgan  sari 
asta-sekin o ‘zgarib,  bir tipli landshaft o ‘rnida ikkinchi tipli  landshaftni 
vujudga keltiradi.
T o g li olkalarning balandlik m intaqalari ularning geografik o ‘miga, 
relyef shakllariga, tog6 tizm alarining y o ‘nalishiga,  havo m assalarining 
xarakteriga  (havo  m assasiga  teskari  yoki  ro 6p ara  b o 6lishiga),  to g 6 
yonbag6irlarining Quyoshga nisbatan qay holatda joylashishiga va boshqa 
om illarga bogMiq.
TogMi  o 6lk ala rn in g   b a la n d lik   m in taq a la ri  o ‘sha  to g ‘n in g   qaysi 
tabiiy zonada joylashganligiga bogMiq holda o 6zgaradi.  C h u n k i  to g 6- 
lardagi  b a la n d lik   m in ta q a la rin in g   en g   pastki  q ism i  o ‘sh a  to g 6 jo y ­
lashgan tekislik lan d sh afti  zo nasi  xususiyatiga y aqin va un g a a n c h a  
o ‘xshash boMadi.  Lekin  h u d u d n in g  absolut balandligining o rtib  b o ­
rishi bilan harorat pasayadi,  nam lik m iqdori о rta boradi,  relyef anch a 
m u ra k k a b la sh a d i,  n a tija d a   tu p ro q   bilan   o ‘sim lik  q o p lam i  h a m  
o 6zgaradi.
A gar  to g 6lar  y u qori  geografik  kengliklarda  (tu n d ra   va  tayga 
zo n alari)  joylashsa,  b alan d lik   m in taq a la r  tizim i  sodda,  aksincha, 
ja n u b d a   (dasht yoki  choM zo n alari) joylashsa,  balandlik  m in taq alari 
m u rak k ab   boMadi.  U ra l  togM ning  quyi  q ism id a  tu n d ra ,  u n d a n  
balandda esa tog6-tu n d ra  m intaqasi joylashgan, xolos. Aksincha,  0 6rta 
Osiyo togMarida balandlik  m intaqasi a n c h a  m urakkabdir.
0 6rta  Osiyo  togM arining  eng  past  qism i  choM  m intaqasiga  xos 
landshaftga ega.  400 —  1200  m  balan d lik d a a d ir m in taq asi,  1200  — 
2500  m  balan d lik lard a  to g 6  m intaqasi,  2500  m  dan  y u q orida  esa
192

---

yaylov  m intaqasi boshlanadi.  0 ‘rta Osiyoda eng baland tog‘  tizm ala- 
rida,  yaylov  m in taq asin in g   yuqori  qism ida  doim iy  q or,  m uzliklar 
bilan q o p langan va yalang‘o c h  qoyali  toshlardan  iborat  nival  m in ta ­
qasi joylashgan.