|
Y e r n i n g i c h k i t u z i l i s h i
(K.A. Barsukov, B.S. U rusov, V.S. M ilnichuk, M .S. Arabadji m a ’lum otlari asosida tuzildi)
Q atlam lar
(sferalar) nomi
C huqurligi,
chegarasi, km
Bosimi atm.
H arorati, °C
Z ichligi,
r /s m 3
Q atlam lar
(qobiqlar-
ning hajm i)
Q obiqlarning
(qatlam larning)
massasi (um um iy
Yer massasiga
nisbatan)
A — Yer p o ‘sti
0 — M oxo
chegarasi
50 — 60 ming
1000 gacha
2,2 - 3 , 3
0,8
0,4
В — yuqori
m antiya
M oxo chegara
sidan 400
600 — 200 ming
1000 -
2800
3 , 4 - 3 , 6
16,0
10,0
S — o 'tkinchi
qatlam
40 0 - 950
200 — 400 ming
2800
4 - 4 , 5
10,0
8,0
D — quyi qatlam
950 - 2900
1 — 1,3 m ln
3600
5,2 - 4 , 9
57,0
9,4
E — tashqi yadro
2900 - 5080
2 — 3 m ln
4500
11,5
- 1 2 , 0
—
31,6
F — o ‘tkinchi
qatlam
5080 - 5120
2 — 3 mln
4500
11,5
- 1 2 , 0
—
31,6
G — ichki yadro
5120 - 6371
3,5 m ln
5000
13,7
0,8
—
M a’lum chuqurlikda harorat deyarli doim o o ‘zgarm ay turadi. Bu
qatlam neytral qatlam deyiladi. N eytral qatlam Yer yuzasining turli
joylaridagi h ar xil chuqurliklarda joylashgan. Ekvatorda neytral qatlam
10 — 15 m chuqurlikda b o ‘lsa, o ‘rtacha m intaqada 25 — 40 m c h u
qurlikda boMadi. N eytral qatlam ning quyi qismi chuqurlashgan sari
harorat koMarilib boradi. 0 ‘rtacha h ar 33 m chuqurlashgan sari harorat
Г dan oshib boradi. Buni geotermik bosqich deyiladi. Shunday qilib,
Y er sharining, xususan, geografik qobiqning issiqlik manbayi bu ekzogen
va endogen yoM bilan vujudga kelgan energiyadir.
Y erga fazodan kelayotgan barch a energiya ekzogen energiya
deyilib, uning asosiy qism ini Q uyosh egallaydi. Ekzogen energiyaga
y ana inson va u n ing xo ‘jalik faoliyati natijasida vujudga kelayotgan
energiyalar, dengiz suvining qalqishi va toMqinlaridan vujudga kelgan
energiya, daryo energiyasi, teploenergiya, yadro energiyasi, vodorod
energiyasi va boshqa energiyalar ham kiradi. G eografik qobiqqaY er-
n ing ichki qism idagi issiqlik ham ta ’sir etib, uni endogen energiya
deyiladi. E ndogen energiya Y erning ichki qism ida radioaktiv m o d
dalarning parchalanishidan vujudga keladi.
Endogen energiya geografik qobiqqa ta’sir etib, u vulkanlarni otilishi,
geyzerlar energiyasi, zilzila va Y er p o ‘stining tektonik harakatlari
ko‘rinishida nam oyon boMadi. Lekin endogen energiyaning ta ’siri Yer
yuzasidan chuqurlashgan sari ortib boradi: agar 10 km yeming chuqurlik
qism ida harorat 180°C boMsa, u 20 km da 270° С ga, 50 km da 620° С
ga, 100 km da 1250° С ga va 200 km chuqurlikda esa 1950° С ga yetadi.
S h unday qilib, geografik qobiqdagi barch a jaray o n lar, asosan,
endogen energiyaga bogMiq holda sodir boMadi. Bu energiya ta ’sirida
litosferaning yuqori qatlam i hisoblangan Y er p o ‘sti yuzasi asta-sekin
nuraydi va tekislana boradi, gidrosferada suv bugManib, atm osferaga
koMariladi, yogMnlar vujudga keladi, biosferada fotosintez jarayoni
sodir boMadi, qisqasi geografik qobiqda m odda va energiya alm ashi
nuvi sodir boMadi. Binobarin, m odda va energiyaning geografik qobiqda
tarqalishi, uning sferalarida bir-b irid an ajralgan holda em as, aksin
c h a , o ‘zaro bogMangan holda t a ’sir etib turadi.
Savol va topshiriqlar
1. L ito sfera n im a va u Y er p o 's tid a n q a n d a y farq qiladi?
2. M aterik tipli Y er p o ‘sti tuzilm asi okean tipli yer p o 'stid a n q a n
d ay farq qiladi?
3. Y e rn in g ic h k i q ism i q a n d a y tu z ilg a n va u n im a la rg a aso slan ib
q a tla m la rg a ajratilg an ?
4. A ste n o sfe ra n im a va u n in g x ara k terli x ususiyatlari n im a la rd a n
iborat?
5. Q oM lanm adagi rasm va ja d v a lla rd a n fo y d a la n ib ,Y e rn in g ichki
q ism in in g tu z ilis h in i g ap irib b ering.
119
6. Y e r n in g iss iq lik m a n b a y ig a n im a la r k ira d i va u la r g e o g ra fik
q o b iq d a g i ta b iiy ja ra y o n la rg a q a n d a y t a ’sir etad i?
7. N ey tral q a tla m va g e o te rm ik b o sq ic h h aq id a n im a la r bilasiz?
8. E k zo g en va e n d o g e n en e rg iy a d e g a n d a n im a la rn i tu sh u n a siz ?
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
