Reja: I. Fuqarolar muhofazasining asosiy vazifalari

8. Radiatsiyaga xavfli obyektlar

Xalq xo'jaligida radioaktiv moddalardan foydalanib, faoliyat ko'rsatadigan obyektlar radiatsiyaga xavfli obyektlar deb yuritiladi. Hozirgi vaqtda deyarli dunyoning 30 mamlakatida 450 ga yaqin elektr ishlab chiqarish bloklari ishlab turibdi. Bular ishlab chiqaradigan elektr energiyasining umumiy miqdori 350 GVt ni tashkil qiladi. Shundan 46 tasi MHD da ishlatiladi va uning umumiy quwati 30 MVt ni tashkil qiladi. Dunyoning hamma davlatlarida ishlab chiqariladigan elektr energiyasining 20% va Yevropada ishlab chiqiladigani esa 35% tashkil qiladi.
27-jadval

Qayerda, yili	Sababi	Aktivligi Mkm	Oqibat
1957-yil, Janubiy Ural	Yadroviy chiqindilar saqlash joyida portlash	20,0	235 ming km^2 maydon zararlangan
1957-yil,	Tayyorlash	0,03	Radioaktiv bulutlar
Angliya, Uindskeyl	vaqtida grafit yonib ketgan va tvellar zararlangan		Norvegiya hududi va Vena shaharigacha
1945- 1989yillar	1820 yadro bombasi portlatilgan, shundan 483 tasi atmosferada	40,0 miqdorda Cs^137 va Sr^90	Atmosfera qattiq zararlangan va bulut yo’li bo’ylab zarar yetkazilgan
1979-yil, AQSH	Issiqlik o’kazgichning saqlovchi membranasini ng uzilib ketishi	0,043	22,7 ming tonna zararlangan suv chiqib ketgan, 10% radioaktiv modda atmosferaga chiqib ketgan
1986-yil, sobiq SSSR, Chernobl	To’rtinchi blokda portlash va yong’in	50	Oldingi avariyalar bilan umuman solishtirib bo’lmaydi

Energetikada atom energiyasidan foydalanish boshlangan 1954yildan beri dunyodagi hamma elektr stansiyalarida 300 dan ortiqroq avariya qayd etilgan. Bu albatta SSSR dan tashqari, chunki SSSR da ChAES dan boshqa atom elektr stansiyalarida bo'lgan avaryalar e'lon qilinmagan. 30-jadvalda avariya natijasida chiqarib yuborilgan aholiga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan ba'zi bir radioaktiv moddalar miqdori keltirilgan.
Radiatsiya xavfi atom elektr stansiyalari xavfidan tashqarida ham mavjud, masalan, radioaktiv moddalar, ya'ni uranni qazib olish uni rudasini boyitish, ishlatish uchun jo'natish va saqlashda ham radiatsiya xavfi mavjud bo'ladi. Bundan tashqari dunyo miqyosida radioaktiv chiqindilarni yo'qotish va uni ko'mish masalalari ham hozircha muammoligicha qolmoqda. Shuningdek, sanoat va fan-texnika sohalarining izotoplar bilan ishlaydigan sohalar ham, jumladan, izotop diagnostika ishlari, kasallarni rentgen nurlari yordamida aniqlash, rnahsulotlar sifatini rentgen yordamida baholash va boshqalar.
Radioaktiv avariyalar masshtabi bo'yicha uchta tipga bo'linadi:
— chegaralangan avariya-radiatsiya oqibati va shu avariya sodir bo'lgan bino bilan chegaralanadi;
— mahalliy avariya-radiatsiya ta'siri bino va bu bino joylashgan sanoat korxonasi hududi bilan chegaralanadi;
— umumiy avariya-radiatsiya ta'siri korxona hududidan tashqarilarga ham ta'sir ko'rsatadi.
Radiatsiya avariyalarining asosiy zararlovchi omillari:
— tashqi nurlanish ta'siri (gamma va rentgen nurlari; beta va gamma nurlari; gamma-neytron nurlari va boshqalar);
— ichki nurlanish odam organizmiga tushib qolgan radionuklidlar (alfa va beta nurlanishlar);
— radiatsiya va radiatsiya bo'lmagan omillarning qo'shma ta'siri (mexanik shikastlanish, issiqlik ta'siri, kimyoviy kuyish, intoksikatsiya va boshqalar).
Avariya yuz bergandan keyin radioaktiv zararlangan zonada odam uchun eng zararli omil tashqi nurlanish hisoblanadi.
Radionuklidlarning ichki organizmlarga o'tishi, o’z vaqtida va qoidaga muvofiq nafas olish organlarini muhofazasi ta'minlangan holatda deyarli bo'lmaydi. Ichki nurlanish radionuklidlarning oziq ovqatlar va suv bilan birga kirgandan keyingina rivojlanadi. Avariya bo'lgandan keyingi birinchi kunlarda yodning radioaktiv izotoplari xavfli hisoblanadi, qaysiki odamning muhofazalash bezlarida yig'ila boshlaydi, birinchi navbatda sut bezlarida yig'iladiki, bu ayniqsa, bolalar uchun katta xavf tug'diradi.
Avariyadan ikki-uch oy o'tgandan keyin ichki nurlanishning asosiy agenti
- bu radioaktiv seziy hisoblanadi, qaysiki, albatta, oziq-ovqat bilan birga organizmga kirib qoladi. Shuningdek, inson organizmiga, agar atrofmuhit zararlanishini uncha katta bo'lmagan masshtabda bo'lsa, boshqa radioaktiv moddalarning (masalan, stronsiy, plutoniy) tushib qolishi ham mumkin.
Radioaktiv moddalarning inson organizmida yig'ilish taqsimoti quyidagicha tavsiflanadi:
— kalsiy, stronsiy, radiy va plutoniy skletlarda to'planadi;
— tretiy, uglerod, inert gazlar, seziy va boshqalar butun tana bo'ylab tekis taqsimlanadi;
— radioaktiv yod asosan muhofaza bezlarini tanlaydi (30% atrofida), bunda uning aktivligi boshqa organlar aktivligidan 100— 200 marta katta bo'ladi.
Ionlovchi nurlanishlarni chegaralashda uning asosiy parametrlari ekspozitsiya, yutilgan va ekvivalent miqdorlardan foydalaniladi.