Режа: Хронология – вақт тўғрисидаги фан. Тарихий ва астрономик хронология

Декрет вақти. Собиқ Иттифоқида минтақа вақти Халқ комиссарлари Совети декрети билан 1919 йил 1 июлдан бошлаб киритилган. Табиий ёруғликдан самарали фойдаланиш ҳамда халқ хўжалиги ва турмушда электр энергиясини мутаносиб тақсимлаш мақсадида кўп мамлакатларда соат миллари сурилади. Минтақа вақтидан бир соат олдинга суриладиган вақт декрет вақти дейилади. Соат милларини бир соат олдинга силжитиш ҳукуматнинг махсус фармони (декрети) билан фақат ёз пайтида (у ҳолда вақт «ёз вақти» дейилади) ёки йилнинг ҳамма пайти учун бажарилади. Собиқ Иттифоқда ёз вақти бир-неча бор жорий этилган. Ҳукуматнинг 1930 йил 16 июнда чиқарган декрети билан собиқ Иттифоқ ҳудудидаги ҳамма соатларнинг мили бир соат олдинга силжитилган. Унга кўра, Тошкент 5-минтақада жойлашган бўлсада, 6-минтақанинг вақтидан фойдаланган, яъни Гринвич вақтидан 5 соат эмас, балки 6 соат олдиндаги вақтга амал қилади. Маълум бир жойнинг декрет вақти ўзининг минтақа вақти ва дунё вақти билан қуйидаги муносабатда:


; бўлади.

1976 йилнинг октябр ойида Англияда ҳам декрет вақти жорий қилинган бўлиб, у 0-минтақада жойлашган бўлсада, вақти 1-минтақа вақтига тўғри келган ва бу вақт Лондон вақти деб аталиб, дунё вақтидан бир соат илгари юрган.

Вақт хизмати. Вақт хизмати биринчидан, вақтни аниқлаш ва «сақлаш» уни аниқ вақт радио сигналлари ёрдамида узатиш ва қабул қилишга доир уйғунлашган ишлар мажмуидир. Аниқ вақт юлдузларни кузатиш орқали ва бошқа усуллар билан аниқланади. Уни астрономик соат¹ ёки бошқа вақт эталонлари ёрдамида «сақланади». Вақт хизмати астрометрия² тадқиқотлари жумласига киради. Иккинчидан, вақтни аниқлаш, уни аниқ юрадиган соатлар ёрдамида «сақлаш», вақт радиосигналлари ёрдамида узатиш ва қабул қилиш каби ишлар билан шуғулланадиган астрономик муассаса ҳисобланади. Астрономик кузатишлар ёрдамида аниқ вақтни топиш ёритқичлар, масалан, юлдузларнинг меридиандан ўтиш (кульминация) пайтида соат тўғриламасини аниқлашдан иборат. Соат тўғриламаси етарлича аниқ бўлиши учун, одатда, 10-12 юлдуз кузатилади. Вақт хизмати асосан меридианга ўтнатилган пассаж асбоблари билан таъминланади. Баъзан фотографик зенит трубадан ҳам фойдаланилади. Ҳозирда фотоэлектрик пассаж асбоби кўп қўлланилади. Ҳар суткада топилган соат тўғриламаларининг фарқи олиниб, соатнинг суткали юриши (илгарилаши ёки орқада қолиши) топилади. Астрономик соатнинг суткали юришига асосланиб, астрономик кузатишлар ўтилмаган пайтлар учун ҳам аниқ вақтни ҳисоблаб топиш мумкин. Бундай пайтларда жуда аниқ юрадиган бир неча астрономик соатлар ёрдамида аниқланади ва «сақланади». Бунда маятникли, кварц ва атом соатлардан фойдаланилади. Вақт хизматида ҳар куннинг маълум соатларида аниқ вақт сигналларини бериб турадиган станциялар мавжуддир. Дунёдаги вақт хизматлар ишларини Париждаги Халқаро Вақт бюроси бошқариб туради.