|
II.Tiykarģi bólim.
2.1.Metallar hám metal emesler haqqinda túsinik.
Metallar (latınsha : metallum; áyyemgi grekshe: metallon — qazaman, jerden qazip alaman) — ápiwayı shárayatta joqarı elektr ótkizgishligi, ıssı ótkizgishligi, elektr ótkezgishligi, elektromagnit tolqınların jaqsı qaytarıwı, plastikligi sıyaqlı ayriqsha ayriqshalıqlarģa iye bolģan ápiwayı elementler. Metallar qattı jaģdayda kristall dúzılıwde boladı. Puw jaģdayında bolsa bir atomli bolıp tabıladı.
Metallardiń oksidleri suw menen birikkeninde kóbinese gidroksidler (tiykarlar) ģa aylanadı. Metallar elektron dúzilisi sebepli joqarıda aytıp ótilgen ayriqsha ayrıqshalıqlarģa iye. Metallar atomlari sırtqı (valent) elektronların ańsat ģana beredi. Metallardiń kristall torında hámme elektron óz atomi menen birikken bolabermeydi. Olardan ayrimlari háreketlenedi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. D.I.Mendeleyevtiń udayı tákirarlanatuģın sistemasındaģı 118 ximiyalıq elementtiń 96 si Metallar, 22 si metal emes bolıp tabıladı. Barlıq Metallardi " ápiwayı metallar", " aralıq metallar", " lantanoid hám aktinoidler" quraydı. Udayı tákirarlanatuǵın sistemada tiykarģı gruppashalardagi metallar ápiwayı metallar (s- hám r-elementler), qosımsha gruppashaģa jaylasqan metallar — aralıq metallar yamasa (d- hám f- elementler) atı menen júritiledi. Ápiwayı elementlerdı metallar hám metal emesler dep shártli túrde eki gruppaģa bólinedi. Mac, Ge hám Sb qaysı gruppaģa kiriwi tuwrısında birden-bir pikir joq.Biraq germaniydi yarım ótkizgish ózgesheliklerine iye bolģanı ushın metal emes, surmani bolsa fizikalıq ózgesheliklerine kóre yarım metall bolsada, Metallar dep esaplaw tuwrılaw bolıp tabıladı. Qalaydıń metall (Z-Sn) hám yarım -ótkeriwshi (a-Sn) modifikatsiyaları bar. Germaniy, kremniy, fosfor hám birpara metal emeslerdiń joqarı basım astında Metallar sıyaqlı ótkeriwshi modifikatsiyaları bar ekenligi anıqlanģan. Bunnan tısqarı, joqarı basım astında barlıq elementlar da metallik ózgesheliklerin kórinetuǵın etiwi múmkin. Usınıń sebebinen, ol yamasa bul elementti Metallarģa yamasa metal emeslerge baylanisli ekenligin belgilewde onıń tek ģana fizikalıq ózgesheliklerin, bálki ximiyalıq ózgesheliklerin de esapqa alıw zárúr. Metallar ximiyalıq reaksiyalarģa elektronlar donorlari retinde kirisedi, birikpelerde yamasa eritpelerde oń zaryadlı ionlar payda etedi. Metallardiń elektro manfiyligi metal emeslerdiń elektromanfiyliginen tómenlew boladı. Kópshilik Metallar vodorod, galogenler, xalkogenler menen aktiv reaksiyaģa kirisedi. Sıltıiy hám sıltıiy jer metallar suw menen ápiwayı temperaturalarda, rux hám temir sıyaqlı Metallar bolsa suw bug'i menen joqarı temperaturalarda reaksiyaģa kirisedi. Azot penen qatar Metallar, mas, litiy bólme temperaturasında, magniy, cirkoniy, gafniy, titan bolsa qızdırılģanda reaksiyaģa kirisedi. Metall ózine qaraģanda aslroq metalldı sol metall duzı eritpesinen siqib shıģaradı. Bul ózgesheliklerge tıykarlanıp, barlıq Metallar tómendegishe jaylasadı (Beketov qatarı ): Li, K, Sa, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, Sn, Pb, H2, Cu, Ag. Hg, Au. Fizikalıq ózgeshelikleri. Kópshilik Metallar ápiwayı kub hám geksagonal kristall dúzılıwde, birpara Metallar quramalı kristall tor dúzilisinde boladı. Kópshilik Metallar sırtqı jaģdayģa (tra, basım ) kóre, eki yamasa odan kóp modifikatsiyada bolıwı múmkin. Metallardiń suyuqlaniw temperaturaları — 38, 87° den (Hg) 3380° ge shekem (W), qısıqlıǵı 0, 531 g/sm3 ten (Li) 22, 5 g/sm3 ke shekem (Os). Metallar ayriqsha optikalıq, termik, mexanik, elektrik hám basqa bir neshe ózgesheliklerge iye; mısalı, suyuqlaniw hám qaynaw temperaturasınıń joqarılıģı, sırtınan jaqtılıq hám dawıstı qaytıwı, ıssı hám elektrdı jaqsı ótkiziwi, zarba tásirinen tegisleniwi hám sozılıwı kópshilik Metallardiń eń zárúrli fizikalıq ózgesheligi bolıp tabıladı.
Qısıqlıģı 5 ten kishi Metallar jeńil, 5 ten úlkenleri — salmaqli Metallar dep ataladı. Temir jáne onıń eritpeleri qara Metallar, qalģanları reńli Metallar dep júritiledi. Túp Metallar buģan qaramaydı. Kemnen-kem ushraytuģın Metallar gápine vanadiy, molibden, berilliy, indiy, cirkoniy, lantan, niobiy, tantal, reniy, germaniy, galliy, talliy hám basqa kiredi. " Kemnen-kem ushraytuģın M. " degen sóz dizbegi shártli sóz dizbegi bolıp, sap metall ajıratıp alıw usıllarınıń qanshellilik jetiliskenine baylanıslı ; burınları " kemde-kem ushraytuģın" dep esaplanģan titan keleside " kemnen-kem ushraytuģınlar" gápine kirmeydi (Metallardiń ximiyalıq hám fizikalıq ózgeshelikleri haqqında metall elementlerge tiyisli maqalalarģa qarań). Metallardiń eritpelerde de metall baylanısıw (metalldı payda etiwshi bólekler arasındaģı baylanısıw ) saqlanıp qaladı. Metallar tábiyaatda erkin hám ximiyalıq birikpeler jaģdayında ushraydı. Túp Metallar (altın, platina, gúmis), geyde mıs, qalay hám sınap sap halda tabıladı.
1958-jılda Ózbekstanda avitsenit (quramında talliy hám temir oksidi bar) mineralı, keyin Almalıq taptıń polimetalliq mineralların tekseriw processinde bir olnit, násiledovit mineralları tabildi. Quramında vanadiy hám uran Metallari bolģan tuyemunit mineralı [Ca (UO2) 2 (vO4) 2 nH2 O] da Ózbekstanda tabılģan.
Metallardi sap halda alıw jumısı texnikada qaytarıw, termik bóleklew, almasınıw processleri nátiyjesinde metallurgiyaniń túrli tarmaqlari (pirometallurgiya, gidrometallurgiya hám elektrometallurgiya) de ámelge asıriladı. Oģada sap Metallar alıw ushın elementlardı vakumda aydaw usılınan da paydalanıladı. Keyingi jıllarda zonalar boylap suyuqlandiriw usılı kóp qollanılıp atır. Bul usıl tiykarında (elektron -nurli lampalar menen qızdırıp ) niobiy, tantal, volfram hám basqa Metallar jat elementlarden tazalanadı. Metallar sap halda kemnen kem isletiledi. Kóbinese, eritpe jaģdayında qollanıladı. Mac, shoyın, polat, jez, bronza, konstantan, melxior, nixrom hám basqa Atmosfera sharayatında Metallar jemiriledi (korroziyaģa ushraydı ). Metall buyımlardı dárz ketiwden saqlaw áhmiyetke iye. Arnawlı tat baspaytuģın polatlar tayarlaw usılınıń tabılıwı bul máseleni sheshiwge járdem beredi. Metallar turmısda, qurılısda, kosmonavtika, kemesazliq, mashinasazliq, samalyotsazliqda hám basqa kóp tarawlarda isletiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
