Ращим щасанов

Бағдод (Ироқ) мўъжаз санъати мактаби. Х-ХI асарлада Фотимийлар сулоласи, ХIII асрнинг биринчи ярмида Сурия, мактаблари асосида ташкил топган. Мўъжаз рангтасвир мактабларининг йирик вакилларидан Абудллоҳ Ибн Фазл, Яҳё ибн Маҳмудлар донг таратганлар. Абдуллоҳ ибн Фазл Диоскоритнинг Фармокология” китобига расмлар ишлаган. Ундаги дорилар қизил ва тўқ, кўк рангларда бўлиб, шартли ва размий белгиларда акс этган. Мусаввир Яҳё Ибн Маҳмуд безаган “Мақомат” номли асарга бир қатор мўъжаз рангтасвир асарлари кирган. Бу асарда шоир Абу Сайиднинг саргузаштлари, Халифанинг тантанали қабули, олимлар анжумани, карвоннинг йўлда дам олиши, байрам маросими, денгиздаги кема кабилар тасвирланган. Асардаги бу расмлар Париждаги музейларда бирида сақланмоқда.
Бағдодли Воситийнинг “Суворийлар кўриги ва “Сайёр машоқлар” асарлари ҳам диққатга сазовордир. 45-расм.
Шероз мўъжаз рангтасвир мактаби. Бу мактабнинг дастлабки намунаси 1370 йилда яратилган бўлиб, у Абулқосим Фирдавсийнинг “Шоҳнома” асарига ишланган миниатюралардир. Бу асар ҳозирда Туркиянинг Топқопу сарой кутубхонасида сақланмоқда. Шунингдек, Амир Хисрав Деҳлавийнинг “Ҳамса” асарига ишланган расмлар ҳам шундай ишлар қаторидан ўрин олган. Асар Тошкентдаги ЎзФАнинг Шарқшунослик институтида сақланмоқда. 46-расм.
Москвада Шарқ халқлари санъати давлат музейида ХУI аср мусаввири қози Аҳмад ибн Мир Мунши ал Ҳусайн томонидан ёзилган Шероз мактабининг рассом ва хаттотлар ҳақидаги “Гулистоний ҳунар” номли китоби сақланмоқда.
Табриз мўъжаз рангтасвир мактаби. Мазкур мактаб ХIУ аср бошларида Табриз шаҳрида вужудга келган. Бунда 1522 йилларда Камолиддин Беҳзод шоҳ Исмоил томонидан сарой устахонасининг бошлиғи этиб тайинланиши катта аҳамият касб этган. Натижада маҳаллий бадиий анъаналарнинг Ҳирот анъаналари билан уйғунлашуви унинг янада ривожланишига ёрдам берган. Мўъжаз рангтасвир асарларида кўп шаклли сувратлар, табиат манзаралари ҳаққоний ифода этила бошланди. Оқибатда Ота Мирак, Султон Муҳаммад қосим Али, Мирсаид Али, Музаффар Али, Мирзо Али каби мусввирлар шуҳрат қозондилар. Улар Низомий, Жомий, Навоий асарларини чиройли расмлар билан безадилар. Улар орасида Устод Султон Муҳаммаднинг “Пайғамбарнинг арши аълога чиқиши” суврати диққатга сазовордир. 47-расм.
Табриз мактаби вакилларидан бири қосим Али “Алишер Навоий ва Султон Муҳаммад Мирзо” номли асари билан машҳур.