R. H. Djurayev pedagogika fanlari doktori, akademik

Uqtirish
-kishilarning muloqot va faoliyati jarayonida o‘zaro ta'sir 
etish vositalaridan biridir. Inson ruhiyatiga uning o‘ziga sezdirmasdan ta'sir 
etish, shaxs psixikasi tarkibiy tuzilishiga beixtiyor kirib borish va kundalik
hayotdagi qiliqlar, intilishlar, motivlar va yo‘l-yo‘riqlarda uqtirish namoyon 
bo‘ladi.
Uqtirishning mohiyati shundan iboratki, tinglovchi so‘zlayotgan shaxsga 
to‘la ishonch bildiradi. Bu holda so‘zlovchi tinglovchida aynan o‘zidagi tasavvur, 
qiyofa va sezgilarni gavdalantiradi va unda to‘liq ishonch hosil qiladi.
“Uqtirib ta'sir etishda axborot manbai bo‘lmish so‘zlovchining obro‘ga ega 
bo‘lishi, ikkinchi tomondan esa tinglovchida ishonch hosil qilishiga erishishdir. 
O‘qituvchi tahsil oluvchiga muayyan mavzuni uqtirayotganda pedagogik muloqot 
o‘zaro ta'sir etish jarayoni sifatida ixtiyoriy va ixtiyorsiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

---

356 
ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Pedagogik jihatdan to‘g‘ri qo‘llangan uqtirish 
juda katta tarbiyaviy kuchga ega
51
”- deb yozadi M. Ochilov. Darhaqiqat, 
pedagogning samarali uqtirib ta'sir ko‘rsatishining zarur shartlaridan biri 
o‘quvchi va jamoa ruhiyatiga ta'sir qilish natijasida ularda ijobiy hislatlar tarkib 
topadi. Eng muhimi shundaki, o‘quvchi o‘qituvchi aytgan harakatlarni bajaradi 
va ularni o‘zi mustaqil o‘ylab topgandek his qiladi. 
Uqtirishga moyillik inson asab tizimining me'yordagi xususiyatidir. U
yosh davriga (yosh bolalarni uqtirish osonroq), jinsga (ayollar uqtirishiga 
ko‘proq moyil bo‘ladilar), ongni rivojlanishi darajasi (intellekt)ga, salomatlikka 
(charchaganda yoki kasallikdan yaqinda tuzalgan kishini uqtirish oson bo‘ladi) 
va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashkari uqtirishga moyillik 
uqiruvchining obro‘si va uqtirish shakliga qarab ham o‘zgarib turadi. 
Uqtirishga moyillikning ayniqsa yosh davrlariga bog‘liqligi juda 
sezilarli. Bolalar 7-10 yoshda juda ta'sirchan bo‘ladilar, shuning uchun ular 
bilan ishlashda so‘zning uqtiruvchi qudratini oshiradigan alohida usullarini
o‘ylab topishga ham zarurat qolmaydi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining 
hurmati juda yuqori bo‘ladi, o‘quvchilar uning har bir so‘zi, hikoyasi yoki 
tanbehini aniq haqiqat, deb qabul qiladilar. Yosh oshgan sari o‘quvchilarda 
tanqidiy fikrga egalik oshadi.
Ko‘p hollarda ishontirish va uqtirish o‘zaro bog‘liqdir. Ishontirish va 
uqtirishning umumiy belgilari: 
- har ikkalasida ham so‘z ta'sir etish vositasidir;
- o‘qituvchining nutq maromi sust, ohangdorligi past bo‘lsa va uning
yuz ifodasi hayotiy bo‘lmasa, ishontirish ham, uqtirish ham muvaffaqiyatsiz 
bo‘ladi. 
Taqlid qilish- 
inson ruhiyatini o‘ziga rom qilishning bir turidir. U asosan 
individning ma'lum bir hulq-atvor, harakat tarzi, qiliqlari takrorlanishini 
anglatadi. Mashhur psixoterapevt V. L. Levi ichki va tashqi taqlid qilish 
1
1
Очилов М., ОчиловаН. Ўқитувчи одоби.- Тошкент: Ўзбекистон, 1996.-172 бет 

---

357 
mavjudligini aniqlagan. Inson o‘zining ichki sezgisi, intuitsiyasi bilan (ong bilan 
sezish) o‘zgalar xatti-harakati, so‘zi, mimikasini taqlid qiladi. Ichki taqlid qilishda 
kishining tashqi qiyofasi ham hisobga olinadi. Ichki va tashqi taqlid qilishni bilish 
yosh o‘qituvchiga o‘z ustida ishlashga xizmat qiladi. 
Shunday qilib, o‘qituvchining bolaga ta'sir etishida turli kommunikativ 
ko‘nikmalardan foydalanish zarur. Mohir pedagog muayyan vaziyatda oqilona 
ta'sir etish vositalaridan foydalana oladi.