O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

His-tuyg'ular-kishining  o'z  hayotida  nimalar  yuz  berayotganiga, 
nimalarni  bilib  olayotganiga  yoki  nima  bilan  mashg'ul  bo'layotganiga 
nisbatan o'zicha turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. 
His-tuyg'ularning kechishi sub'yekt alohidla his etayotgan psixik 
holat  sifatida  gavdalanadi.  Bunda  biron-bir  narsani  idrok  etish  va 
tushunib yetish, biron-bir narsa to'g'risida bilib ldish idrok etilayotgan, 
tushunib  olinayotgan,  ma'lum  yoki  noma'lum  narsalarga  nisbatan 
shaxsiy  munosabat  bilan  birlikda  ro'y  beradi.  Ana  shu  hollarning 
barchasida  his-tuyg'ularning  boshdan  kechilishi  xususida,  kishining 
alohida  hissiy  holati  xususida  gapiriladi.  Shu  bilan  birga  his-
tuyg'ularning  kechishi  o'z  rivojlanishiga  ega  bo'lgan,  joriy  va  o'zgarib 
turadigan psixik jarayondir. 
His-tuyg'ular  shaxs  extiyojlariga  javob  beradigan  narsalarni 
aniqlab  olishga  yordam  beradi  va  ularning  qondirilishiga  qaratilgan 
faoliyatga omil baxsh etadi. Ilmiy kashfiyot qilingan paytdagi quvonchli 
kechinmalar olimning izlanuvchanlik faoliyatini rag'batlantiradi, bilish 
extiyojini, qondirish jarayonini jadal tarzda saqlaydi. Ehtiyoj namoyon 
bo'lishining alohida shakli sifatidagi qiziqish doimo yorqin hissiy tusga 
ega bo'ladi. 
Kishi  uchun  sub'yektiv  hisoblangan  his-tuyg'ular  uning 
ehtiyojlari  qondirilishi  jarayoni  qanday  kechayotganligining  belgisi 
sifatida  namoyon  bo'ladi.  Munosabat  va  faoliyat  jarayonida  paydo 
bo'lgan  ijobiy  hissiy  holatlar  (zavqlanish,  mamnunlik  va  shu  kabilar) 
ehtiyojlarni 
qondirish 
jarayonining 
xush 
keladigan 
tarzda 
kechganligidan  dalolat  beradi.  Ehtiyojlarning  qondirilmasdan  qolishi 
salbiy hissiy kechinmalarga (uyalish, o'kinish, hasrat va shu kabilarga) 
olib keladi. Barcha psixik jarayonlar kabi emosional holatlar, ularning 
kechishi  ham  miya  faoliyatining  natijasi  hisoblanadi.  Emosiyalarning 
paydo  bo'lishi  tashqi  olamda  ro'y  beradigan  o'zgarishlardan 
boshlanadi.  Bu  o'zgarishlar  kishi  hayoti  va  faoliyatining  jonlanishiga 
yoki  pasayishiga,  bir  xil  ehtiyojlarning  paydo  bo'lishiga  yoki 

---

 
233 
boshqalarning  yo'qolishiga,  kishi  organizmi  ichida  yuz  beradigan 
jarayonlardgi o'zgarishlarga olib boradi.  
Kishining  tevarak-atrofida  va  uning  o'zida  yuz  berayotgan 
o'zgarishlar  kishi  uchun  qanchalik  katta  ahamiyatga  ega  bo'lsa,  his-
tuyg'u kechinmalari ham shu qadar chuqur bo'ladi. Shunga ko'ra ro'y 
beradigan  muvaqqat  bog'lanishlar  sistemasining  jiddiy  qayta  qurilishi 
katta  yarim  sharlar  qobig'i  bo'ylab  tarqalgan  holda  qobiq  osti 
markazlariga  ta'sir  qiladigan  qo'zg'alish  jarayonlarini  yuzaga  keltiradi. 
Miyaning  katta  yarim  sharlar  qobig'ining  pastroqdagi  bo'lmalarida 
organizm fiziologik faoliyatining har xil markazlari: nafas olish, yurak-
qon tomirlari, ovqatni hazm qilish, ichik sekresiya bezlarini ishlatish va 
boshqa  markazlar  joylashgandir.  Shuning  uchun  qobiq  osti 
markazlarining  qo'zg'atilishi  bir  qancha  a'zolar  faoliyatining  kuchayib 
ketishiga  olib  keladi.  Shu  boisdan  ham  his-tuyg'ularning  kechirilishi 
nafas  olish  maromining  (kishi  hayajonlanganidan  bir  lahza  nafasi 
chiqmay  qoladi,  og'ir  va  o'xti-o'xtin  nafas  oladi)  va  yurak  ish 
faoliyatining  o'zgarishi  (yurak  urishdan  to'xtab  qoladi  yoki  tez-tez  ura 
boshlaydi) bir vaqtda sodir bo'ladi, organizmning ayrim qismlariga qon 
kelishi o'zgarib (uyalganidan rangi qizarib, qo'rqqanidan oqarib ketadi), 
sekresiya  bezlarining  ishi  buziladi  (g'am-g'ussa  ko'z  yoshi  to'kilishiga 
sababchi  bo'lsa,  hayajonlanib  ketganda  og'iz  quriydi,  qo'rqqanida 
badandan «sovuq» ter chiqadi va hoqazo. Tananing ichki a'zolarida yuz 
beradigan  jarayonlarning  qayd  qilinishi  va  kishining  o'zi  tomonidan 
kuzatib  borilishi  nisbatan  oson.  Shu  sababdan  ham  qadimgi 
zamonlardan  buyon  ularni  ko'p  hollarda  his-tuyg'ularning  sababchisi 
deb  hisoblab kelingan.  Xalq  orasida  haliga qadar  ham  «yuragim sezib 
turibdi», «yuragim g'ash» va shu kabi iboralar saqlanib qolgandir. 
His-tuyg'ular  ba'zan  har  qanday  psixik  jarayonning  faqat  ёqimli, 
ёqimsiz yoki aralash asorati tarzida boshdan kechiriladi. 
Ehtiyojlarning  qondirilishi  yoki  qondirilmasligi  kishida  turli  xil 
shaklni kasb etadigan o'ziga xos kechinmalarni: emosiyalarni, affektlar 
(hissiy  bo'ronlar)ni,  kayfiyatlarni,  kuchli  hayajonlanish  (stress) 
holatlarini  va  xususan  his-tuyg'ular  (tor  ma'nodagi  so'z  bilan 
aytganda)ni hosil qiladi. 
«Hissiyot»  («emosiya»)  va  «his-tuyg'u»  degan  so'zlar  ko'pincha 
sinonimlar  sifatida  qo'llaniladi.  Torroq  ma'noda  olganda,  hissiyot  bu 
qandaydir  bir  oz  doimiyroq  his-tuyg'ularning  bevosita  va  vaqtincha 
boshdan  kechirilishidan  iboratdir.  «Emosiya»  so'zini  o'zbek  tiliga  aniq 
tarjima  qilinganda  u  ruhiy  hayajonlanish,  ruhiy  harakatlanish  degan 
ma'noni anglatadi. Hissiyot deb, masalan, kishining musiqaviy asarga 
nisbatan o'rnashib qolgan xususiyati sifatidagi muhabbat tuyg'usining 
o'zini  emas,  balki  konsert  paytida  yaxshi  musiqiy  asarni  eshitayotib, 
boshidan kechirgan lazzatlanish, zavqlanish holatiga aytiladi. 

---

 
234 
Kishini  tez  chulg'ab  oladigan  va  shiddat  bilan  o'tib  ketadigan 
jarayonlar  affektlar  (hissiy  portlashlar)  deb  ataladi.  Ular  ongning 
anchagina darajada o'zgarganligi, hatti-harakatlarni nazorat qilishning 
buzilganligi,  odamning  o'zingi-o'zi  idrok  qila  olmasligi,  shuningdek 
uning butun hayoti va faoliyati o'zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. 
Affektlar  birdaniga  katta  kuch  sarf  qilinishiga  sabab  bo'lagni  uchun 
ham qisqa muddatli bo'ladi: ular his-tuyg'ularning bamisoli birdan lov 
etib  yonib  ketishiga  portlashiga,  bir  zumda  hamma  ёqni  to's-to'polon 
qilgan  shamolga  o'xshaydi.  Agar  oddiy  hissiyot  faqat  ruhiy 
hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt bo'rondir. 
Kayfiyatlar  ancha  vaqt  davomida  kishining  butun  hatti-
harakatiga  tus  berib  turadigan  umumiy  hissiy  holatini  ifoda  etadi. 
Kayfiyat  shodu  xurramlik  yoki  qayg'uli,  tetiklik  yoki  lanjlik,  hayajonli 
yokima'yuslik,  jiddiy  yoki  yengiltaklik,  jizzakilik  yoki  muloyimlik  va 
hokazo  tarzda  bo'ladi.  Kayfiyati  yomon  kishi  o'rtog'ining  xaziliga  yoki 
tanbehiga  kayfiyati  chog'  vaqtidagiga  qaraganda  tamomila  boshqacha 
munosabat bildiradi. 
Psixologik  ta'rifiga  ko`ra  affеktiv  holatga  yaqin  turadigan,  lеkin 
boshdan kеchirishining davomiyligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin bo`lgan 
his-tuyg`ular  boshdan    kеchirilishning  alohida  shaqli  kuchli 
hayajonlanish  (strеss)  holati  (inglizcha  stress  -  tazyiq  ko`rsatish, 
zo`riqish  dеgan  so`zdan  olingan)dan,  yoxud  hissiy  zo`riqishdan 
iboratdir.  Hissiy  zo`riqish  xavf-xatar  tug`ilgan,  kishi  xafa  bo`lgan, 
uyalgan,  tahlika  ostida  qolib  kеtgan  va  shu  kabi  vaziyatlarda  ro`y 
bеradi. 
Strеss  kishining  o`ta  faol  yoki  o`ta  sust  harakatida  ifodalanadi. 
Hissiy  zo`riqish  holatida  individning  hatti-harakati  kishi  nеrv 
tizimining  tipiga,  nеrv  jarayonlarining  kuchliligi  yoki  ojizligiga  jiddiy 
ravishda bog`liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat). 
His-tuyg`ularning  hissiyot  (emotsiyalar),  kayfiyatlar,  kuchli 
hayajonlanish  tarzida  boshdan  kеchirilishi  chog`ida  ma'lum  darajada 
sеziladigan  tash  qi  bеlgilariga  ham  ega  bo`ladi.  Yuzning  ifodali 
harakatlari  (mimika),  qo`l  va  gavdaning  ma'noli  harakatlari,  turqi-
tarovat,  ohang,  ko`z  qorachigining  kеngayishi  yoki  torayishi  kabilar 
shular  jumlasiga  kiradi.    Kishi  o`zining  qahr-g`azabini  tеvarak 
atrofdagilarga qo`llarini musht qilishi, ko`zlarini chimirib qarash, do`q-
po`pisali ohang bilan namoyish qiladi. 
Asosiy  hissiy  holatlar  quyidagilar  (K.Izard  klassifikatsiyasi 
bo`yicha): 
qiziqish  malaka  va  ko`nikmalar  rivojiga,  bilim  egallashiga  moyillik 
tug`diradigan ijobiy hissiy holat. 
quvonch-  to`la  qondirilishi  mumkin  bo`lmagan,  har  holda 
qondirilishi  noaniq  dolzarb  bo`lgan  ehtiyojni  qondirilishi  mumkinligi 
bilan bog`liq ijobiy hissiy holat. 

---

 
235