O’zbеkistоn rеspublikаsi

6.TEXNOGEN SIVILIZASIYa ShAKLLANIShI VA RIVOJLANIShINING SINERGETIK TADLILI
Dozirgi davrda global muammolarning kulami kengayib, okibatlari keskinlashib ketishi, umuman sivilizasiya, xususan texnogen sivilizasiya xakidagi nazariy karashlarni kdyta kurib chik;ishni tak;ozo ztmovda. Shunga kura, texnogen sivilizasiyaning shakllanish va rivojlanish konuniyatlarini, tarixiy boskichlarini, paradigmalari uzgarishlarini bilish va ulardan okilona xulosalar chikarish zamonaviy fan metodlaridan kompleks-sistemali foydalanishni tak;ozo kilmokda.

Zamonaviy texnogen sivilizasiyaning genezisi jamiyat tarixida dastlabki mexnat tak;simoti vujudga kelishi, kishilarning mexnat faoliyati soxalariga moye sodda (primitiv) ishlab chikarish vositalari yaratilishiga borib tak;aladi. Bu davrda “texnikaning” rivojlanish darajasi tabiiy resurslardan kuirok foydalanish imkoniyatini yaratyshi bilan ijtimoiy-madaniy xayotga “sivilizasiya ruxini” baxsh eta boshlagan.

Texnogen sivilizasiya taravdiyoti tarixini urganishda, uning rivojlanish boskichlarini “tabiat-jamiyat-inson-texnika-texno- logiya” tizimi munosabatlari kontekstida k;arash mak;sadga muvofik;. Ayniksa bu masalani jamiyat rivojlanishidagi chizikli va nochiziklilik munosabatlarida taxlil kilish metodologik jixatdan muxim ax,amiyatga ega. Turli ijtimoiy-siyosiy fanlar tarixida bu tizimda ayrim omillarni mutlaklashtirish, uning strukturaviy elementlari mavjudligini ta’minlash imkoniyat- lariga deterministik munosabat natijasida turli muk;obil ilmiy yondashuvlar shakllangan. Ularning kuyida keltirilayotgan ikki yunalishi nisbatan ustuvor mavkega ega, ya’ni:

Birinchi yunalishda texnogen sivilizasiyaning boskichlariga jamiyat ishlab chikarish usuli bilan boglik formasion yondashuvda dialektik karashga asoslanadi. Bu yondashuvga kura, texnogen sivilizasiya boskichlari ijtimoiy-iktisodiy determinizm (asosan, marksistik ta’limotga) kura formasiyalar almashinuvi materialistik dialektika nukdai nazaridan izoxlanadi va: 1) ibtidoiy jamoa tuzumi, 2) kuldorlik, 3) feodalizm, 4) kapitalizm, 5) kommunistik boskichlari ajratib kursatilgan.

Texnogen sivilizasiya boskichlariga formasion yondashuvda ishlab chikarish vositalariga ijtimoiy mulkchilikning ijobiy roli mutlakdashtirilishi xarakterlidir.

Ikkinchi yunalishda texnogen sivilizasiya boaщchlarini aniklashda, uning oddiydan murakkabga tomon rivojlanishiga asoslangan - sivilizasion yondashuv. Bu yondashuvga kura madaniyat, umuman sivilizasiyaning, xususan texnologik madaniyat va texnogen sivilizasiyaning rivojlanish darajasini belgilaydigan mezon xisoblanadi. 1) iste’molga tayyor tabiiy resuslarni uzlashtirish; 2) ishlab chikarish iktisodiyoti boskichi; 3) ilmiy-texnika inkilobi - texnogen sivilizasiya boskichlariga ajratilgan. Xar ikki yondashuv zaruriyatni xam, tasodifni xam e’tirof etishi bilan, ma’lum ma’noda, sinergetik mazmunini namoyon kiladi.

Xozirgi zamon fanidagi differensiallashish va integrasiyalashish jarayoni texnogen sivilizasiyalar tarixini urganishga xam xosdir. Agar biz texnogen sivilizasiya tarixini nisbatan mustakil fan yunalishi sifatida olib karaydigan bulsak, uning xam differensiyalashish va integrasiyalashishi jarayonini kuramiz. Bu zsa, uz navbatida, uni: obyekta, tadkщot usuli, funksiyasi va natijalariga kura turkumlashtirishni takozo kiladi. Texnogen sivilizasiya tarixini falsafiy - metodologik nuktai nazaridan urganish nisbatan mukammal, kompleks-sistemali bilimlarni beradi. Xususan, texnogen sivilizasiyaning ontologik, gnoseologik, aksiologik, funksiyalari mazkur sivilizasiya tarakkiyotining turli davrlarda namoyon bulish shakllari tarzida karalishi lozim.

Texnogen sivilizasiya uozirgi zamonda nщoyatda kup tarmosli, murakkab tizimga aylanganligi sababli uning

rivojlanishida nochiziklilik xususiyati namoyon buladi. Bunday rivojlanishning tabiatini singrggtik yondoshuv orsaligina taxlsh etish mumkin.

Texnogen sivilizasiya soxasidagi bilimlar turli tuman va kup kdtlamlidir. Bu bilimlar texnogen sivilizasiyaning konkret yunalishlarda rivojlanish tarixini urganishda va uziga xos madaniyatning shakllantirishi bilan muxim axamiyatga ega. Ular insonning xayotiy zx,tiyojlarini kondirishga yunaltirilgan kundalik xarakatlardan tortib, “inson-jamiyat-texnika-texnologiya tizimi elementlarining uzaro ta’siri k;onuniyatlarini ochib beradigan falsafiy ta’limotlarni xam uz ichiga oladi. Bundan tanщari, texnogen sivilizasiyaning zng muxim tarkibiy k;ismlaridan biri bulgan texnologik madaniyat xozirgi zamon madaniyatining asosiy yunalishi xdsoblanadi.

Moxiyatan, texnogen sivilizasiya inson moddiy va ma’naviy extiyojlarini kondirish, mak;sadlarini, orzu-umidlarini amalga oshirishnig shart-sharoitini yaratish uchun xizmat kilishga yunaltirilgan bulsa xam, amalda favkulodda (parodoksal) natijalarga olib kelmokda. Ayniksa, uning. tarixiy taravdiyot evolyusiyasidagi an’anaviy uzluksizlikni inklobiy uzishi, insonning tabiiy uzgarishlarga, ijtimoiy jarayonlarga moslashish - adaptasiop potensialini “kashshoklashtirishi”, tarixiy merosga nigilistik munosabatni shakllantirishi, uzligidan, jamiyatdan, tabiatdan begonalashuvi, deviant xulk-atvorga moyilligi oshuvi va bonщa gayri axlokiy illatlar vujudga kelishiga sabab bulmokda.

Jaxon xamjamiyati, umuman sivilizasiya, xususan texnogen sivilizasiyaning negativ okibalari bartaraf kilish va eskalasiyasi oldini olish uchun (xozircha, moddiy madaniyat rivojlaniixidan orkada k;olayotgan) ma’naviy madaniyat universalligi tiklashga, ya’ni tarixiy kadriyatlar: mifologiya, din, falsafa, san’at, adabiyot, xukuk, til, fan, siyosat, ta’lim-tarbiya va ruxiy madaniyat tarkibiga kiruvchi boshk;a soxalarni rivojlantirishga muk;obil yul yu^ligini e’tirof etmokda.

Darxdkikat, inson doimo madaniyat subyekti va obyekti bulib, texnogen sivilizasiya mak;sadiga aylanishi kerak. Zero, texnogen sivilizasiyaga optimistik-futurologik karashlar, uning rivojlanish darajasi insonni - tom ma’nodagi sivilizasiyalashgan “madaniyat odamshsh” yaratiitga boglikligini bashorat k;ilmovdadar.

Xususan, XX asrning 60-70-yillarida Garbda tarkib topgan va rivojlangan Rim klubi “yangi gumanizm” konsepsiyasidagi insonning ichki, shaxsiy sifatlarini rivojlantirish, jamiyat transformasiyasi va sivilizasiyalar keyingi taravdiyotini ta’minlashi xakndagi fikrlar “ongda in^ilob yuz berishi”, insonning uz-uzini takomillashtirishi goyalari asosida shakllandi. Ya’ni Aurelio Pechchei uz vak;tida xavdoniy ta’kidlaganidek “bu dunyoda fakat Yangi Gumanizmgina insonning sifatlari va imkoniyatlari transformasiyasini, uning yuksak mas’uliyati darajasiga muvofik, kutarishga sodir”^I.

Ammo, dunyo mikyosida: global texnogen sivilizasiya jarayonida xalk;aro munosabatlar: integrasiyasi, intensivlashuvi, universal- lashuvi natijasida “olamning xaotik kengayishi” bilan boglik “ommaviy madaniyat” taxdidi kuchayishi, dunyoda global ma’naviy- madaniyat inkirozini namoyon kilmokda.

Tanikli amerikalik sosiolog Piterim Sorokin utgan asrda bashorat kilganidek, xozirgi inkiroz oddiy xodisa bulmasdan, balki favkulodda (paradoksal) universal xarakterga ega, ya’ni fakatgina iktisodiy va siyosiy nokulaylikdan iborat emas. Bu ink;iroz, bir vakgaing uzida, butun Fap6 madaniyatiga va jamiyatiga, uning barcha institutlariga ta’sir kdladi. Bu ijimoiy, siyosiy va iktisodiy tashkilotlar, krlaversa nikox va oilaning, umuman Fap6 jamiyati fikrlash tarziga, xulk;-atvoriga tegishli butun xayoti ink;irozi shaklidir. Anik;rok: k;ilib ayganda, keyingi turt yuz yillikdagi rap b madaniyati va jamiyati asosini tashkil k;ilgan an’anaviy shakllarning buzilishidir. Bu Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasiga xdm taallukli.

Щuningdek, P.Sorokin ma’naviy inkirozni inson dunyo- karashidagi ideasional va idealistik yunalishyaar urtasidagi alokadorlik bilan boglab tushuntirishga x,arakat k,ilgan. Uning fikricha, x,ozirgi zamon Farbiy Yevropa sivilizasiyasi - madaniyat soxalari, empirik dunyosi pragmatik xarakterining idealistik- ideasional sintezi va yukoriga kutarilgan shaklidir.

P.Sorokin konsepsiyasiga asosan, zamonaviy sivilizasiya inkirozining asosiy masalasi, fakat: demokratiya va totalitarizm, erkinlik va kdramlik, kapitalizm va kommunizm, pasifizm va millitarizm, internasionalizm va millatchilik k;arama- karshiligiga munosabat emas, balki madaniyat va turmush tarzining boshka shakllari urtasidagi ziddiyatlarini bartaraf k;ilish amaliyoti bilan boglivdir. U garb jamiyati va madaniyatining xozirgi zamon inkiroz i natijasida vayron bulishini, undan keyin yukori darajada integrasiyalashgan yangi - ideasional yoki idealistik madaniyat shakli vujudga kelishini bashorat kiladi.

Bu ta’limotning nazariy-metodologik ax,amiyati xakida bax,s yuritish mumkin, lekin insoniyatning global m’a’naviy inkirozni boshidan kechirayotganligi va uni ma’naviy madaniyatni rivojlantirishga mukobil yul yukligi x,am anik; bulib kolmokda. Ya’ni insoniyat uchinchi ming yillikda texnogen sivilizasiya tamoyillariga kura, uz mavjudligi, turmush sharoiti, ijtimoiy- ma’naviy bor ligi asoslarini tubdan k;ayta kurishi zarur.

Buning uchun global texnogen sivilizasiya talablari asosida: 1)dunyoning tur li mamlakatlarida ma’naviy-madaniyatni rivojlantirishga mutasaddi xalkaro ijtimoiy-siyosiy institutlar faoliyatini integrasiyalashtirish; 2)davlatlarning madaniyat soxdsi- dagi milliy dasturlarini, strategik vazifalarini muvofiklash- tirish; 3)ijtimoiy, ikdisodiy va siyosiy jarayonlarni inson- parvarlashtirish; 4) insoniyatning ma’naviy-madaniyati tarixiy tajribalarini umumlashtish va xalkaro trasformasiyasini yulga kuyish kerak.

Yangi shakllangan “an’anaviy jamiyat”, “fukarolik jamiyati”, “texnogen sivilizasiya”, “inkiroz sindromi” va boshka tushunchalar mazmunini, shaklini “mentol idvptifikainyalashtirish”, ya’ni ijtimoiy tarakkiyotning muayyan yunalishlarini: geoijtimoiy, iktisodiy, etno-demografik, siyosiy, madaniy jarayonlar kontekstida konkretlashtirish, jamiyat xakidagi tasavvurlar kompleksligini ta’minlash imkoniyatidir.

Shuning uchun texnogen, texnotron sivilizasiya rivojlanishining XX asr bosщchidan boshlab, jaxon falsafiy, badiiy adabiyotlarda, uning ta’sirida shakllangan badiiy (ba’zan inkilobchilar, yoki ularning aksi bulgan obivatellar - passivlar, lok;aydlar) obrazini yaratish ustuvor mavzuga aylandi. Bu ^akda maxsus falsafiy munozaralar boshlandi. Bunga misol tarik;asida pragmatizm, neopozitivizm falsafiy yunalishlari faoliyatini, milliy ozodlikni (pinxona yoki ochik;) targib kiluvchi xarakatlarni yoki, ularning nazariy asoslariga doyr Martin Xaydeggerning Yevropa nigilizmi tugrisidagi ma’ruzalarini keltirish mumkin.

Aslida bu xarakatlar, kaysidir ma’noda, texnologik sivi- lizasiyaga asoslangan jamiyatning inson ma’naviyatiga ta’siri natijasi edi. Xozirgi kunda esa, texnologik sivilizasiyaning “global axborot maydoni” vujudga kelishi, insonga “axborot bosimi” kuchayishi bilan, kelajakda jamiyat ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy, ekologik, ma’naviy-madaniy rivojlanish tendensiyasini belgilaydigan omillar kompleksini aniklashni kiyinlashtirmokda.

Ayniksa, texnogen sivilizasiyaning biosfera ekologik muvozanatiga, inson ma’naviyatiga ta’siri masalasida bir-biriga mukobnl (lekin, xar biri uzicha xakikatlikka davogar): optmistik, pessimistik, skeptik, alarmistik, fatalistik va boshka xususiy- falsafiy ta’limotlar, nazariyalar shakllanmokda. Ularning futurologik konsensiyalari asosida insoniyat sivilizasiyasi rivojlanish (ijobiy-progressiv, salbiy-regressiv) tendensisiga muayyan determinlashtiruvchi omillar kontekstida baxolash xos.

Bu nazariyalar inson ijtimoiy moxsyatini, imkoniyatlarini bax,olashda, uning isixologik-ruxiy xususiyatlarini mutlak;- lashtirishi natijasida, bir tomonlama xulosalarga asoslanadilar. Lekin bu noan’anaviy falsafiy-nazariy ta’limotlar, ma’lum ma’noda, demagogik-sxolastik darajada chegaralangan xarakterga ega bulsa xam, Xaydeger fikricha, “yangi fundamental ontologiya” goyalaridan kelib chikddi va insonni texnogen sivilizasiya oksbati bulgan ekologik xushyorpikka, ma’naviy kamolotga da’vat kipipti bilan muxim axdmiyatga ega. Chunki ular, xozirgi insoniyat tarixida yaratilgan sivilizasiya natijalarini sakdab kolish global muammoligini kursatadi.

Aytish joizki, xozirda dunyo mikyosidagi ax,olining usish sur’ati tobora yuk;orilab borayotganligini kuzatish mumkin. Bu esa ijtimoiy xayotga daxldor bulgan murakkab masalalarning paydo bulishiga olib kelmokda. Bular jumlasiga ekologik, texnikaviy va ijtimoiy soxdlarga oid muammolarni kiritishimiz mumkin. Mazkur masalani kutarib chikkan G.Byurjelem esa bu borada turli doiradagi taklif va tavsiyalar bilan chikadi. Uning fikricha, shaxarlardagi urbanizasiya jarayoniga yangicha yondashish asosan, uz- uzin i boshkarish xolatini tugri tashki l kilish bilan boglikdir. Ya’ni, x,ar bir shaxarda mazkur x,olatni oldini olish borasida xdmkorlikka va uz-uzini tashkillashtirishga asoslangan yangi chora- tadbirlar rejasini ishlab chikish yaxshi samara beradi

Texnika rivojlanishi insoniyat tarixi bilan chambarchas boglik. Texnika uzining bugungi xщatiga kelgunga kadar kup vakt utdi. XVII-XVIII asrda KU^L mexnati urnini (Yevropada) mashina bajaradigan davr boshlandi. Ustalar urnini injener (muxandis)lar egallay boshladi.

Texnika uzgarishi bilan uning mazmuni xam uzgarib bormokda. XVII-XVIII asrda texnnkaning rivojlanishi uchun asosiy zamin yaratildi. Birinchi boskichda texnika kul mexnatiga asoslandi. Birok, mashina davrida texnika mexanizasiyalashdi. Texnika odamdan ajraldi, lekin u xdmisha odam bilan yonma-yon mavjud buladi. Texnikaning rivojlanishi ayniksa tabiat fanlari bilan chambarchas boglikdir.Texnikaning ilmiylashib borishi natijasida fan — texnika- ning uzaro alokasi uzining uchinchi boskichiga kutarildi va fan va texnikaning yangi integrasiyasi vujudga keldi.

Fandan olingan natija bilan texnikadan olingan natija muxim jixati bilan fark kiladi. Fandan farkli ularok texnika yutugi jamiyat taravdiyotiga bevosita ta’sir etadi. Lekin fan va texnika urtasidagi farklar, ular urtasidagi uzviy boglivda xalakit bermaydi.

Texnika san’ati inson tomonidan boiщariladi. Texnikada asosiy masala tabiatdan foydalanishdir. Bugun tabiat ustidan xukmronlik kilish yulidan bormay, tabiat xolatini buzmasdan ish yuritish lozim.

Zamonaviy texnika tarakkiyoti va uning muvaffakkiyatlari ikki xil sosial okibatlarni tugdirmokda. 1 .Texnikasiz insoniyat tarakkiyotini tasavvur kilish kiyin bulsa; 2.Texnika salbiy okibatlarga, dunyoni buzishga, fojiali okibatga olib kelmokda.

Texnika ishsizlikni tugdirmokda, xususiy transportning kupayishi ekologik vaziyatni chigallashtirmokda, shovkii-suronlar insonga salbiy ta’sir kilmokda, atrof-muxit texnika tarakkiyoti natijasida keskin yomonlashib, insoniyat oldiga kator muammolarni xal kilish zarurligini kuymokda.Texnika sivilizadiyasi avrida industrial va postindustrial kadriyatlar tizimining shakllanishiga aloxida e’tibor berilmokda. Gap fakat tabiiy resurlarning tugab borishi xakidagina bormayapti. Bu jarayon insonning uzini, uning ongini uzgartirishga, tarbiya masalasiga kadriyat nuktai nazaridan karashga boglik bulib kolmovda.

Texnikaga inson kalbi kushilganda, u kadriyatga aylanadi. Dunyoni buzishga emas, tuzishga karatilgan buladi, bu xakikiy texnik kadriyatdir.

Texnokratiya-texnika xukmronligini birinchi bulib T.Veblen uzining «Injenerlar va kadryatlar tizimi» asarida kullaydi. Uning fikricha, xakikiy inson tafakkurining natijasi texnika buladigan bulsa, nega biz texnikadan fakat buzgunchi ishlarda foydalanishimiz zarur.

Yukorida bildirilgan fikrlardan kelib chivdan x,olda bugungi ziyoli olim va muxandislar xamda ixtirochilarning asl ijodkorligi Platon va Aristotel aytganidek, texnikani xakikiy san’at darajasiga kugara bilishi lozimligidadir. Zero, inson texnikaga kul emas balki, texnikaga inson va jamiyat xayotini rivojlantiruvchi omil sifatida kdrash maksadga muvofivdir.

Insoniyat yozuv ixtiro kilingunga kadar taxminan uch million yil ogzaki aloka kilgan bulsa, undan besh ming yil keyingina kitob bosishni urgandi. Undan besh yuz yil utib telefon, radio va televediniyega zga buldi. An’anaviy eshituv - kuruv vositalaridan kompyuterlarga utish uchun esa atigi ellik yilcha vakt kerak buldi, xolos. Ana shu tarixiy xakikatning uzi inson tafakkuri tarakkiyoti, fan-texnika rivoji bilan boglik bulgan olamshumul uzgarishlar dinamikasini kursatadi. Kompyuter va uyali telefonlarning yuzaga kelishi esa butun Yer sharini yagona axborot makoniga aylantirdiki, natijada xar bir mamlakat takdiri bilan xam, butun dunyo tavdiri bilan boglik; bulgan vokelik yuzaga keldi.

Simeiz texnologiyalar, koinot taddikotlari, prosessor va kompyuter chiplari, rakamli kurilmalar, yuldoshli televideniye va radio, DNK taxlili, videouyinlar, skanerli mikroskop.... Bu insoniyat turmush tarzini butunlay uzgartirib yuborgan sunggi yillardagi eng yirik va muxim kashfiyotlar xisoblanadi. Bu sayyoramizda barcha soxalarda misli kurilmagan uzgarishlarni amalga oshirgan ixtirolardir.

Deyarli xar kuni dunyoning biron bir joyida kaysidir soxada yangilik yaratilganini eshitamiz, guvox bulamiz. Kashfiyotlar orasidagi vakt tafovuti tobora kiskarib, uzgarishlar oylar, kunlar davomida boyib borayotir. X,ozirda xech kim uzi yaratgan kashfiyoti bilan uzok maktana olmaydi, oradan sanokli kunlar utib undan-da mustaxkam, yanada mukammalrok yangilik kilinmovda. XXI ayerda barcha soxalarda shiddat va rivojlanish kuzga tashlanmoada. Insoniyat turmush tarzining rivojlanishi yangidan-yangi kashfiyotlarning yaratilishiga sabab bulmovda. Masalan, simsiz texnologiyalarning yaratilishi insoniyat xayotini uzgartirib yubordi. Zero, yangi mobil aloka, simsiz texnologiyalar tufayli axborot va ma’lumotlar doimiy xamroximizga aylandi. Mudofaa texnologiyasi, mukobil energiya bilan ishlovchi dvigatellar, biotexnologiyalar, kompyuter, lazer, genlar ustida olib borilgan tadkikotlar, global moliyaviy tizimlar, optik tola, biometrika, elektr va suv utkazgich texnologiyalar, spam va kompyuter virusiga karshi kurashuvchi texnologiyalarning yaratilishi shular jumlasidan.

Axborot texnologiyalari orasida eng ildam rivojlanayotgaii bu — uyali aloka vositasidir.

Ma’lumotlarga Karaganda, 2014 yilda sayyoramizda kul telefonidan foydalanuvchilar soni 6,8 milliardga (ularning aksari bir nechta sim-kartalarga zga) yetgan. Bu 2013 yilning shu davriga nisbatan 35 foizga kup. Xozir esa suzlashuv narxlari yildan-yilga pasayib, apparatlar tobora ixcham va arzonlashib kichik kuti chada mingdan ortik operasiyalar joylashtirilmokda. Masalan, bozorda batareyalarining sigimdorligi bilan maktana oladigan telefon va smartfonlar juda kup, birok; ular kuvvatni uzida uzok sakday olmaydi. Philips bunday telefonlar urniga 139 kun kuvvatlashsiz ishlay oladigan Xeniura Ye570 telefonini yaratdi. Philips Xeshit’nivg batareyasi sigimi 3160 mA-soatni tashkil kilib, bu smartfonlarniki bilan kiyoslaganda uncha katta kursatkich emas. Ommaviy modellarning akkumulyatorlari ularga kup kuvvat ketsa xam, ba’zida sigimi kichikrokni x,am tashkil kiladi. Kompaniyaning ta’kidlashicha, Philips Xenium Ye570 kutish rejimida 4,6 oy kayta kuvvatlarsiz ishlay oladi. Suxbat rejimida esa telefon 48 soatgina ishlaydi. Bundai tanщari, telefon batareyasidan boshka kurilmalarni xam kuvvatlash mumkin.

Bugungi kunda Uzbekiston internet foydalanuvchilari soni 13 million kishidan oshib ketgan. Respublikadagi axoli punktlarining 92 foizi mobil aloka bilan kamrab olingan. Mobil rak;am zgalari soni 20,8 million nafarni tashkil etmokda. Xalk;aro garmoklarga ulanish tezligi 35 Gbit/sni tashkil etmokda. Magistral telekommunikasiya tarmogi xalkaro va tumanlar darajasida 10 marta, viloyat mщyosida 4 martaga kengaytirilgan. Rakamli radiorele yunalishlari va shisha tolali aloka yunalishlari masofasi 23,4 ming kmni tashkil etmokda. Xususan, shisha tolali tarmok; uzunligi 17,9 ming kmdan 18,9 ming kmgacha uzaytirilgan.

Yangi axborot texnologiyalari yoki kompыoterning paydo bulishi esa soxadagi xizmat kilish usulini tubdan uzgartirdi. Uning yordamida bank faoliyati, ikdisodiyot, xavokemalari boshkarilmokda. Kompyuter yordamida katta xdjmli ma’lumotlarni yaratish, tuplash, saklash, kayta ishlash va uzatish mumkin. Birok; endi uydagi kompyuterning uzi yetarli bulmay doldi. Biz istagan joyda. masalan, aeroport yoki universitetda undan foydalanishni istaymiz. Shunga muvofщ kompyuterning “miya”si — prodessorlar x,ajm jixщidan kichraymokda. Atigi barmok uchidek keladigan chiplarga, masalan, butun boshli “Dunyo kutubxonasi”ni sigdirish x,yech ran emas.

Dunyoda ilk kompyuter 1941 yilda Garvard universiteta olimi Govard Eykson tomonidan yaratilgan bulib, uzunligi 17, balandligi 2,5 metr, ogirdiщ kariyb 4,5 tonnani tashkil etgan. Bunday ba^aybat texnika simlarining uzunligi 800 kilometr bulib, katta zalga arang joylashtirilgan. 2000 yillar boshidagi kompyuter 20x40x40 sm. xdjmda bulgan. Oradan atigi 5-6 yil utib, uning tashki ulchamlari ikki baravar kiщardi. Xozirgi TAR, planshetlarning xajmi undan-da kichik — 250x170 mm, ogirligi 500 gramm atrofida. U xam kompyuter, telefon, foto, video va boshka kuplab funksiyalarga ega.

Bunday ixchamlashuv “nanotexnologiya” deyiladi. Bu x,ozirgi paytda eng zamonaviy texnologiya sanalib, bundan maksad xamma narsani mittilashtirishdir. Masalan, kelgusida barcha operasiya- larni amalga oshiradigan kompyuterlar kul soati xajmida buladi. Natkjada barcha soxdlarda kullanilayotgan asbob-uskunalarga keta- yotgan materiallar tejab kolinadi, nanotexnologiyalar asosida yaratilgan buyumlar ixchamlashib, ularning samaradorligi oshadi. 1Pu jixdtdan ayni paytda dunyoda nanotexnologiya jadal rivojlanmokda. Bu yunalishda yaratilgan ilmiy ixtirolar iktisodiyot, tibbiyot, biologiya, ekologiya, aviasiya, radioelektronika kabi kuplab muxim soxalarda yukori samaradorlik va tejamkorlikka erishish imkonini bermokda.

Dreksel universiteta tadkikotchilari elektromagnit maydon yordamida mitti robotlarni suyuk mux,itda katta tezlikni rivojlantirishga majburlash mumkinligini namoyish kilishdi. Olimlar bu kurilmalardan kelajakda dori vositalarini kon tomirlariga yetkazib berishda foydalanishni rejalashtirishmokda. Nanorobotlar mayda dumalok zarrachalaridan iborat zanjirga uxshaydi. Magnit maydoni vintga uxshab zarrachalarni aylantiradi, bunda zanjir kanchalik uzun bulsa, u shunchalik katta tezlikka ega buladi. Olimlar uch “munchok”dan iborat zanjirdan boshlab, turli

robotlarni tekshirib chikishdi. Eng uzun kurilma 13 zarrachadan tashkil topib, u bir soniyada 17,85 mikrometr tezlikka ega buldi.

Robotlar xarakatlanishi uchun tashki magnit maydoni kullangan. Maydonning aylanish tezligi kancha kup bulsa, zanjirlar shuncha tez xarakatlangan. GOkori chastota uzun kurilmalarning kaltarovdariga ajralishiga olib kelgan. Masalan, yetti munchokdan iborat robot ma’lum bir tezlikka yetganidan sung deformasiyalanadi xamda 3 va 4 zarrachali ikki zanjirga ajraladi. Magnit kuchlarining yunalishi shu kadar uzgartirilishi mumkinki, ikki robot karama- k;arshi yunalishlarda x,arakatlana boshlaydi.

Olimlarning suzlariga kura, zanjirlar shu tarik,a taxrirlanishi mumkinki, bunda ular dori vositalarini yetkazib berish tizimi sifatida xizmat kursatishi, shuningdek jarrox,lik operasiyasi davomida turli vazifalarni bajarishi mumkin. Masalan, robotlar k;on xujayralarining yopishkok kuyuklari yoki xolesterinlar bloklab k;uygan vena va arteriyalarni tozalashi mumkin.

NAO kompaniyasining ommabop robotlari tugurukzsonalarda katta xamshiralarning urnini egallashi mumkin. Ayni damda robotlardan ayrim jarroxlik amaliyotlarida muntazam foydalanilmovda. Mutaxassislarning aytishiga Karaganda, robotlar bundan kura samaralirok; ish kursatishlari mumkin. Taxlillar shuni kursatmokdaki, ular bemorlarning iltimosini bajarishi va mux,im karorlar k;abul kilishi mumkin. Robotlarni ukitish loyixasi boshligi Juli Shoxning ma’lum kilishicha, katta xamshiralar aksari x,ollarda ogir gomushlarni bajarishlariga tugri keladi. Agar bir kishi bir vaktning uzida turli yumushlarni bajarsa, uning charchogi ortadi va xatolarga yul kuyishni boshlaydi. Robotlar ustida olib borilgan taxlillardan sung ular AKD1dagi tibbiyot markazlaridan birida sinov tarikasida ish boshladi. NAO robotlari tomonidan kabul kilingan 90 foiz karorlar vrachlar va xamshiralarni xursand kilgan.

Nanotexnologiyalarning tibbiyotga joriy kilinishi xam kashfiyotlar uchun zamin bulmokda. Jaxondagi yetakchi ilm-fan markazlarida dorini aynan kasallangan joyga tugridan-tugri yetkazish maksadida nanokapsulalardan foydalanilmovda. Buning afzalligi shundaki, nanokapsula tananing soglom kismiga zarar yetkazmay, fakat kasallangan xujayraga yetib borib, ta’sir kursatadi.Shuningdek, bu texnologiya agrar xujalikda maxsulotlarni saklash va xayta ishlash, kishlok; xujaligi texnikalarini takomillash- tirishda xam keng kullanilmoada.

Elektronika — dunyodagi eng tezkor tarmok va kuplab mamlakatlar uchun strategik soxaga aylangan. Birgina maishiy texnika va optika, rangli televizor, videotexnika, kondisionerlar xar bir xonadon uchun zarur vosita sanaladi. Tadkikotlarga kura, elektronika sanoati rentabelligi 40 foiz bulib, soxaga ajratilgan sarmoyalarning dunyo buyicha urtacha kaytish muddati kiska - atigi 2-3 yil. Uning usish sur’atlari yalpi ichki maxsulotning usish sur’atlaridan bir necha baravar yukori. Elektronikadagi 1 nafar ishchi urni boshka soxalarda 4 nafarni tashkil etadi. Bir suz bilan aytganda, nanotexnologiyalar inson faoliyatining deyarli barcha soxalari - tijorat, turmush, ishda eng zarur va muxim vositaga, elektron texnika vositalari keng kulamli asbob va kurilmalarning ajralmas kismiga aylandi. Bunday murakkab texnologik operasiyalarni amalga oshirishda sinergetik tafakkur juda askotadi.

Bugungi kunda kompyuterlar inson xayotiga shunchalik chukur kirib kelganki, zamonaviy dunyoni ularsiz tasavvur kilib bulmaydi. Sotilayotgan shaxsiy kompyuterlar va laptoklar soni tobora ortib borishi barobarida ularning elektr kuvvatini iste’mol kilish xajmi xam avvalgiga Karaganda sezilarli usgan. Agar, bular xisobiga yirik server fermalari xdmda superkompyuterlarni xam K^adigan bulsak, ular birgalikda elektr kuvvatini guyo “kora tuynuk”lar kabi yamlayotgani ayon buladi.

Yakinda, yarimutkazgichlar ishlab chikaruvchilar Assosiasiyasi tomonidan e’lon kilingan xisobot, kupchilik mutaxassislarni uyga toldirdi: yakin kelajakda biz uz kompyuterlarimizni elektr kuvvati bilan ta’minlay olamizmi? 1990 yildan beri, mikro- prosessorlar ishlab chikaruvchi 19ta yetakchi kompaniya ekspertlaridan iborat komissiyasi, suz yuritilayotgan texnikaning elektr kuvvati iste’moliga oid uziga xos xaritasini tuzib keladi, Insoniyat shunday bir nuktaga yakinlashmovdaki, bir paytlar Jordon Mur taxmin kilganidek fizika emas, balki iktisodiyot kompyuter texnologiyalarining keyingi rivojini tuxtatishi mumkin. Xdzirgi davr jaxon kompyuter infratuzilmasi, dunyo elektr kuvvatining sezilarli kismini “xazm” kilib yubormokda. Shunga kura, ekspertlarning fikricha, 2040 yilda insoniyat kompyuterlarning elektrga bulgan talabini kondira olmaydi. Bundan keyin nima bulishini esa, bashorat kiliщ mushkul vazifa. Albatta, bular shunchaki ilmiy extimollar nazariyasi bulib, ular xar doim xam uz tasdigini topavermaydi. Birok;, mutaxassislar xak bulib chikadigan bulsa, unda xozirdanok; yo kompyuterlardagi kurilmalarni uzgartirish lozim, yoki energiya ishlab chikishning samarali yulini topishi kerak.

Elektron kurilmalar kdnchalik kulay, ixcham va tejamkor bulgani sayin ularni kuvvat bilan ta’minlash masalasi shunchalik dolzarblashib bormokda. Akkumulyatorlar ogir, murakkab va xavfli- ligicha kolmokda, shu bois olimlar yangi gadjetlarni kuvvatlovchi uskunalar bilan ta’minlash ustida bosh kotirishmokda. Ulardan birini Xuachjun Ilm-fan va texnologiya universiteti profeseori Szyun Chjou va uning xamkasblari tugridan-tugri kiyimga integ­rasiya l ash mumkin bulgan oddiy termoelektr tizim taklif etishdi.

Bir juft elektrod elektrolit aralashmasiga solinsa va ular orasida xarorat gradiyenta kuchaytirilsa, zanjirda elektr xarakatlantiruvchi kuch paydo buladi. Bunday termoelementlar anchadan beri ma’lum, lekin teri va xavo urtasidagi xarorat tafovuti xozircha yetarli energiya bera olmayapti. Olimlar uning samarasini kuchaytirish uchun uz tizimlarida suyuk emas, gel elektrolitlarni kullashdi. Ikki xil termoelement kombinasiyasi elektr ishlab chikarishni taxminan ikki barobarga oshirdi.

Szyun Chjou va uning xamkasblari ta’kidlashicha, yakin kunlarda ular tizimda kushimcha takomillashtirish ishlarini olib borib, past xaroratli gradiyentlardan kuprok energiya olishning uddasidan chikishadi.

Insoniyatning asrlar davomida tuplagan bilim va tajribasi, tafakkuri, tarakkiyotga intilishi natijasi ularok bugun yaratilayotgan kashfiyotlar asrimiz kishilari uchun misli kurilmagan imkoniyatlar eshigini ochmokda, odamlar turmushini yengillashtirib, xayotni guzallashtirmokda. Ixtirolar aslida ana shu oliy maksadga xizmat kiladi. Shunday ekan, ulardan shunchaki bush vaktni utkazish yoki ermak uchun emas, balki turmushimizni yaxshilash, zimmamizdagi vazifalarni samarali ado etish, yangi marralar sari intilish yulida foydalanmogimiz lozim. Bayon kilinadigan muloxazalar fakatgina futurologik prognoz xolos, kelajakda buladigan xodisalar esa mutlako bonщa ssenariy buyicha sodir bulishi xam mumkin. Singulyarlik konsepsiyasining, kolaversa vaktning kdymati va shu xodisalar okibatlarining anchagina jiddiy rakiblari kolayapti. Birok;, uni «meynstrim» deb xisoblashimiz mumkin. Singulyarlikni yakinlashtirib insonIyat kelajagini aniklovchilar - kupgina katta olimlar, milliardlik korporasiya egalari bunday karashlarga amal kiladilar. «Xdkdkiy olimlar» nuktai nazarida Rey Kursveyl ota-onalarining omadi kelmadi ular gumanitar soxasidagi kishilar edilar. Shunga karamay, oilada yangi ilmiy nazariyalar va texnologiyalarni kuzatardilar xar doim ularni muxokama kilardilar. Kursveylning aytishicha, bu suxbatlar okibatda uni «goyalar kosi lini yiguvchisi»ga aylantirgan. Yirik sun’iy intellekt ishlab chikuvchi mutaxassis bulganidan keyin bir kuni u barcha yigilgan ma’lumotlarni kurib chikib, xayratomuz konuniyatni aniklaydi. Kelajakni bashorat kilayotib biz uzimizga intuitiv tushu m arli chizisli xodisalar rivojiga tayanamiz. Tegirmonning suv dvigateli-temir yul bug dvigateli- reaktiv samolyot. Ammo, shu fakt esdan chikadiki, suv va shamol dvigatellari ming yillikdan bug dvigatellari yuz yillikdan, DVS esa un yilliklardan buyon texnologiyaning chukkisi bulib kelmokda.

Intel asoschisi Gordon Mur^I aniklaganidek, chipda tranzistor- larning zichligi xar 18 oyda ikki xissaga ortadi. Rivojlanishning umumiy konunlari shu tarzda namoyon buladi unda xar bir kadam keyingisining eksponensial usishini ta’minlagan xolda. unga yanada kengrok joy ochadi.

Kursveyl bu goyalarni muxokama iredmetiga aylantirdi. «Intel aksiyalarining bir necha yillardan keyingi bax,osini aytib bulmaydi, ammo milliard xisoblash operasiyalarining baxosini, DNKning minglab nukleotidlarining sekveiirlanishini, ma’lumotlarni junatish gigabaytlarini bashorat kilish mumkin» - deya izoxlaydi futurolog. Kdshlok xujalik tadkikotlari va industrial revolyusiya orasida 8000 yil vakt yotibdi. 120 yildan keyin esa chuglanma lampalar paydo buldi. Yana 80 yildan keyin odamzot kosmosga yul oldi. Eksponensial egrilikda belgilanganideku cheksizlikka intshadi. Ana shundan keyin biz bu u^sishni kuzataolmaydigan anik; xolat, egri forma orkali aniklanadi, u esa biz asoslanib kuradigan utmish xodisalarini tanlash bilan aniklanadi. Shuning uchun xam x,ar bitta ekspert xdr xil bax,o beradi, 5 yildan 100 yil mobaynigacha. Kursveyl 2045 yilni, uning katta safdoshi matematik va fantast Vernor Vindj esa 2030 yildan oldinrokni aytadi. Rakamlarni urta xdsobda aytadigan bulsak 2040 yil atrofida bizni kandaydir tasavvur kilib bulmaydigan narsa kutayapti.

XX asr oxirida ilm-fan olamida paydo bulgan nano- texnologiyalar fan-texnika tarakdiyotining yangi bosk;ichiga yakun yasash barobarida XXI asrga k;adam kuygan insoniyatning sinergetik tafakkur kelajagn xam ana shu soxa bilan chambarchas bog lik ekanini kursata boshladi.

Insoniyat XXI asrda texnogen sivilizasiya davrida yashayotgan ekai, insonning xayotini kurkamlashtirish, kulaylashtirish va guzallashtirish uchun keng imkoniyatlar eshiklari ochildi. Bu esa xar bir insondan u^zligini anglashni va unga murakkablikning mox,iyatini tugri anglatuvchi sinergetik tafakkur bergan imkoniyatlardan keng foydalanishni talab etadi.

Insoniyat navbatdagi texnologik inkilob busagasida turibdi. Oxirgi yillarda fan va texnikaning rivoji shunday mux,im marraga kelib yetdiki, undan ugish insonning yashash shart-sharoitlarini tubdan uzgartirishga kodir. Bu nanotexnologiyalarni xalk xujaligining barcha soxalariga tatbik kilina boshlangani bilan boglikdir. Dunyodagi eng kuzga kuringan ekspertlarning fikricha, kompyuterlarning yaratilishi axborot manipulyasiyasida kanday inkilob kilgan bulsa, nanotexnologiya-larning materiya bilan manipulyasiya kilishi xam insoniyat xayotida ana shunday inki lob ni amalga oshiradi va XXI asr fan-texnikasiga zamin buladi.

Insoniyat oldida turgan bunday istikbol dunyoda nanotexnologiya va nanomateriallar soxasidagi ilmiy-tekshirish ishlari xajmi va natijalari tez sur’atlar bilan kengayib, usib borishiga omil bulmokda. Bu soxdda erishilgan yangi yutuklar bilan tanishganingizda, bir-ikki yil avval xomxayol bulib tuyulgan loyixalar bugun real amalga oshayotganini bilib xayratlanamiz.

Nanotexnologiyalar soxalaridagi ilmiy izlanishlar, zrishilgan yutuklari uchun berilgan Nobel mukofoti sovrindor- larining soni, xozirgi kunda un nafardan oshdi. Dunyoda, ayniksa, rivojlangan davlatlarda nanotexnologiyalar soxasidagi ilmiy ishlanmalarni sanoatda kullashga doyr ishlar jadal sur’atlarda olib borilmokda.

Nanotexnologiya tushunchasi 1974 yili yaponiyalik fizik Nario Taniguchi tomonidan birinchi bulib ilmiy iste’molga “nanotexnologiya” suzi kiritildi va bir mikrondan kichik ulchovdagi obyektlarni ana shu nom bilan atash taklif kilindi. “Nanotexnologiya” suzi ikki atama - “nano” va “texnologiya” suzlaridan tashkil topgan. “Nano” k&simiy yunonchada “nannos” bulib. uzbek tilida “pakana”, “mitti” degan ma’noni anglatadi. “Nano” - biror narsaning milliarddan bir kismi, deb kabul kdlingan. Masalan, nanosekund (ne) - sekundning milliarddan bir kismi, deb tushunamiz. Xuddi shunday, bir nanometr (kiskacha - nm) - metrning milliarddan bir kismidir (yoki, 1nm =10-9 m). Kupchilik mikrometr yoki mikron va mikroelektronika suzlarini yaxshi biladi. Mikrometr metrning milliondan bir ulushi bulsa (10-6 m), nanometr esa mikrometrdan ming marta kichik kattalikdir.

Nanometrni kuz oldiga keltirishimiz uchun kuyidagi solishtiriщlarni keltiramiz: unta vodorod atomi bir chizik buyicha ketma-ket joylashtirilsa, bu masofa 1 nanometrni tashkil k;iladi, yoki vodorod atomining diametri 0,1 nm demakdir. Kupchilik atomlarning diametrlari OD dan 0,3 im oraligida. Masalan, oltin atomining diametri 0, 28 nm ga teng bulsa, metan (SN4) kabi kichik molekulalarning chkzikli ulchamlari yarim nm atrofida, DNK spiralining kalinligi 2 nm, eritrositlar diametri 7000 nm va odam sochining kalinligi 80000 nm atrofida. Yana bir solishtirish: Odam barmogining diametri Yer shari diametridan kdncha kichik bulsa, nanometr metrdan shuncha kichik buladi.

Nanotexnologiyalar ish kuradigan obyektlarning ulchamlari shartli ravishda 1 dan 100 nm oraligida deb xisoblanadi.

Endi “texnologiya” atamasiga kelsak, kdsimiy yunonchada “tehne” - “san’at”, “moxirlik”; “logos” esa “fan” demakdir. Ensiklopedik lugatlardan birida “texnologiya”ga kuyidagi ta’rif berilgan:Texnologiya - ilk xomashyo (xolati va shakli)ni kayta ishlash, tayyorlash, uzgartirish natijasida tayyor maxsulotni olish usullari majmuasidir.

Texnologiyalar bir-biridan ilk xomashyoning tabiati bilan fark kiladi, Masalan, axborot texnologiyalari va mashinasozlik texnologiyalarining “ilk xomashyosi” - axborot va metall koistruksiyalaridir. Bu “xomashyolar” orasidagi keskin fark, ularni kayta ishlash va uzgartirish usullari - axborot va mashinasozlik texnologiyalarini bir-biridan tubdan fark kilishiga olib keladi.

Texnologiya xakida gapirganimizda “yukori texnologiya” iborasini xam yoddan chikarmasligimiz kerak. Buning moxiyati nimada? Bilamizki, nisbatan yakinda paydo bulgan, birok;, xozircha keng tarkdlmagan samarali texnologiyalar yukori texnologiyalar, deb yuritiladi. Masalan, mikroelektronika soxasida paydo bulgan, xayratlanarli kichik ulchamlar (mikrometr) bilan boglik texnologiyalar yukori texnologiyalar (“high-tech”) deb ataladi. Bundan 30 ming yil mukaddam toshni tarashlab tekislash xam yukori texnologiya xisoblangan. Endi nanotexnologiyalarga kelsak, ilmiy adabiyotda ularga juda kup ta’riflar beridgan. Shunga karamay, kuyidagi ta’rif bilan chegaralanamiz: Ulchamlari 1 nm dan 100 nm gacha komponentlarni uz ichiga olgan, tamoman yangi sifatlarga ega bulgan va ularni katta masshtabli, tulakonli ishlaydigan tizimga aylantirishga imkon beruvchi obyektlarni nazorat ostida yaratish, modifikasiyalash usullari va uslublari majmuasi nanotexnologiyalar deyiladi.

Nanotexnologiyaning kuyidagi ustuvor rivojlanish yunalishlari mavjud:

1.