O‘zbeкiston respubliкasi

Aqllari 
bormi? – ukasiga 
istehzoli kuldi Halim. U kishining 
fikrlari 
bizga ma‟qul. 
Birinchi 
gapda (
aqllari
) so‗zshaklining -
lari 
egalik qo‗shimchasida «kesatish» 
ma‘nosi ham (aslida 
aqling
), «II shaxs, birlik» ma‘nosi ham 
anglashilmoqda. «Кesatish», umuman, egalik kategoriyasi UGMsiga 
daxldor emas. Lekin «II shaxs birlik» ma‘nosi bu kategoriyaning - 
(i)ng 
shakliga xos kategorial ma‘no bo‗lib, -
lari 
shakli bu ma‘noni 
ifodalash uchun xoslangan va UGM ko‗rinishiga vaqtincha 
«yopishgan» tajalli hisoblanadi. Uning bunday xususiyatga egaligi 
ushbu «noqulay» ifodalovchi bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy 
sharoit, bog‗liq qurshov talab qilayotganligi bilan ham belgilanadi. 
Zero, gapdan muallif gapi («
ukasiga istehzoli kuldi Halim
») olib 
tashlansa, 
-lari 
shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh ma‘no 
uqilmay qoladi. 
UGMni ochish yo„llari. 
UGM nutqiy ma‘no bo‗lgan XGMlarni 
bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi
. 
Bunda XGMdagi o‗zi 
mansub UGMga tegishli bo‗lmagan barcha begona tajallilar idrokiy 
yo‗l bilan e‘tibordan soqit qilinadi. Quyida 
-moqda 
hozirgi zamon 
davom fe‘li shakli va umuman zamon kategoriyasining UGMsini 
bosqichli tiklash namunasini beramiz. 
1-
 
bosqichda -moqda 
shaklining turli matniy va uslubiy hollarda 
qo‗llanishini tahlil etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma‘no 
turlari, ya‘ni XGMlari aniqlanadi. Shakl XGMlariga misollar 

---

170 
keltiramiz: 1. 
Suv egatlarda jildirab oqmoqda. 
2. 
Umr o„tmoqdadir. 
3. 
Zamin aylanmoqda mag„rur tebranib
. Shakl 
1-misolda «ish- 
harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy 
turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «ish-harakat nutq paytida 
davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos ko‗tarinki 
ifodasi», 
3-misolda 
«ish-harakat 
nutq 
paytida 
davom 
etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» 
XGMlarini voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni 
yana ortib boradi. Biroq umumlashtirish uchun ushbu XGMlar etarli. 
Ular orasidagi umumiylik «ish-harakat nutq paytida davom 
etayotganligining ifodasi» bo‗lib, XGMlarning qolgan unsurlari 
farqlar (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2- 
misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko‗tarinki ifodasi», 3-misolda 
esa «badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar 
e‘tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib 
olinadi. Farq shu bosqich uchun qiymatga ega bo‗lsa, bir xillik yuqori 
bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 
2-
 
bosqichda -moqda 
qo‗shimchali zamon shakli birinchi bosqich 
xulosalari asosida 
–(a)y 
qo‗shimchali hozirgi-kelasi zamon, 
-yap 
qo‗shimchali aniq hozirgi zamon, 
-yotir 
qo‗shimchali hozirgi zamon 
shakli kabi barcha hozirgi zamon turlari bilan munosabatlarda ko‗rilib, 
shu asosda 
-moqda
, 
-yotir
, 
-yap
, 
-(a)y 
qo‗shimchali hozirgi zamon 
shakllarining mohiyati – UGMlari ochiladi. Кeyingi bosqich uchun 
farqlar e‘tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar 
ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi bosqich qiyoslashlari 
uchun ahamiyatli bo‗ladi. 
3-
 
bosqichda 
avvalgi bosqich xulosalari asosida hozirgi zamon 
shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi zamon shakllari 
umumiyligi bilan aloqa-munosabatlari, o‗xshash va farqli jihatlari 
oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi 
bosqich uchun bir xillik (umumiylik)lar ahamiyatli bo‗ladi. 
4-
 
bosqichda 
oldingi bosqich xulosalari asosida «sodir bo‗lmagan 
va bo‗layotgan harakat-holat»ni ifodalovchi o‗tgan zamon shakli bilan 
munosabatlari 
tekshirilib, 
hozirgi-kelasi 
va 
o‗tgan 
zamon 
shakllarining UGMsi ochiladi. 
5-
 
bosqichda 
4-bosqich xulosalari asosida hozirgi, kelasi va o‗tgan 
zamon shakllari ma‘noviy xususiyatlari bilan munosabat-larini 

---

171 
aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlari 
tiklanadi. 
Xususiylikdan umumiylikka qarab yo‗naltirilgan bu tadqiq 
jarayonida har bir bosqichga o‗tish bilan xususiyliklarning zamiridagi 
UGMga chuqurlashib boriladi. Chunki 
-moqda 
qo‗shimchali zamon 
shaklining nutqiy voqelanishlarida zamon kategoriyasi UGMsiga xos 
hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko‗rinishining hozirgi zamon 
UGMsi ko‗rinishchasiga mansub turining bevosita kuzatishda 
berilishini ko‗ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar 
UGMlari zarralari mavjud bo‗ladi. Shuning uchun 
-moqda 
qo‗shimchali zamon shaklining ziddiyatlari va UGMsi faqat 2- 
bosqichdagina ochilishi mumkin. 3-bosqichda 
-moqda 
va 
-(a)y
, 
-yap- 
qo‗shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari sifatida emas, 
balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi. Bu 
pog‗ona qancha yuqorilasa, xususiy ko‗rinishlar shunchalik katta 
guruhlarga birlashib, o‗z mustaqilliklarini yo‗qotib, umumlashib 
boraveradi. 
Shu 
boisdan 
grammatik 
shakllarning 
ma‘noviy 
xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi bosqichda olib 
borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗ladi.