O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
4.3. Elektromagnitik o’lchash asboblarining 
tuzilishi va ishlash pirinspi 
Elektromgnit  sistemadagi  asboblarning  ishlash  pirinspi  po’lat  o’zakning  tokli  g’altakka  tortilish 
hodisasiga asoslangan. Ko’p xollarda  po’lat  o’zak  o’qqa  ekssentrik  tarzda mahkamlangan diskdan 
iborat bo’ladi,  g’altakka esa tirqishsimon  teshikli  qilib yassi shakilda yasaladi. G’altakdan to’k  o’tgan  
paytda o’zak magnitlanadi  va unga tortiladi. Bunda hosil  bo’ladigan   F   kuch  aylantiruvchi  moment  
hosil qiladi  va harakatlantiruvchi qism buriladi (4.3-rasm).  
 
4.3-rasm. Elektromagnit sistemadagi o’lchash asbobi: 
a-ishlash prinsipi; b- tuzilish sxemasi; v- astatik mexanizmning tuzilish sxemasi. 
Prujina  harakatlanuvchi    qismning  burulish  burchagi    aylantiruvchi  momentga  proporsional 
bo’ladigan qilib tanlanadi, o’z navbatida aylantiruvchi momentga  g’altakdagi tok kuchining kvadratiga 
proporsional boladi:  
                                      M
ayl
 = KI
2
  
            Bu yerda,  K -  proporsionallik koeffitsienti.   

---

 
60 
 
 
Bu  tenglamadan    asbob  shkalasi  kvadratik  ekanligi  ko’rinadi  lekin  o’zakning  shakli  va  uning 
joylashishini o’zgartirish bilan shkalaning ish qismida uning bir tekisligiga erishish mumkin.  
Harakatlanuvchi qismini tinchlantirish uchun havoiy yoki magnitoinduksion tinchlantirgichlardan 
foydalaniladi.  Aylantiruvchi  momentning  kattaligi  qo’zg’almas  g’altak  hosil  qilgan  maydon 
kuchlanganligiga  bog’liq  bo’lgani  uchun,  o’z  –  o’zidan  ko’rinadiki  unga  tashqi  magnit  maydoni 
qo’shilib aylantiruvchi  momentni ham o’zgartiradi, natijada asbobning  qo’shimcha  o’lchash hatoligi 
ortadi. Hususiy magnit maydon  induksiyasi katta emas, shuning uchun tashqi  maydonlar ta’sirida hosil 
qiluvchi qo’shimcha hatolik ancha katta bo’lishi mumkin.  
O’lchash mexanizmini po’lat ekran bilan ekranlash natijasida tashqi maydon ta’sirini bir miqdor 
kamaytirish mumkin.  0,5 aniqlik  klassida asboblarda tashqi magnit maydon ta’sirida sodir bo’ladigan 
hatolikni  kamaytirish  uchun  astatik  qurilmali  mexanizmlar  ishlatiladi.  Elektrodinamik  sistemadagi  
asboblardagidek  ular  strelkaga  mahkamlangan  umumiy  o’qqa  tasir  qiladigan  ikkita  mehanizmdan 
iborat.  
G’altaklar  ularning  magnit  maydoni  qarama-qarshi  yo’naladigan  qilib  ulangan,  lekin 
mehanizmlarning aylantiruvchi momentlari ta’sir qiladi.  
Agar  astatik  mexanizmga  tashqi  magnit  maydon  ta’sir  qilsa  buning  natijasida  mexanizmlar 
birining  magnit  maydoni,  masalan,  kuchaysa  ikkinchisida  bir  miqdor  kuchsizlanadi,  chunki  g’altaklar 
maydoni  qarama-qarshi  yo’nalgan.  Shunday  qilib,  tashqi  magnit  maydon  ta’sirida  mexanizmlardan 
birida  aylantiruvchi  momenti  ortsa  ikkinchisida  kamayadi  ,  shuning  uchun  harakatlanuvchi  sistemaga 
ta’sir qiliuvchi moment o’zgarishsiz qoladi.  
Elektromagnit  sistemadagi  asboblar  o’zgarmas  va  o’zgaruvchan  tok  zanjirida  ishlatish  mumkin, 
chunki  tok  yo’nalishi  o’zgarishida  magnit  maydon  yo’nalishi  o’zgarsa  ham  tasir  etuvchi  F  kuch 
yo’nalishi o’zgarmaydi. Chunki o’zak janubiy qutbga ham , shimoliy qutbga ham bir hilda tortiladi.  
Elektromagnit sistemadagi o’lchov  asboblarning afzalliklari : 
tuzilishi sodda ; 
mustahkam ishda ishonchli ; 
o’zgarmas va o’zgaruvchan tok zanjirlarda ishlatilishi mumkin ; 
o’ta nagruskaga chidamli ; 
arzon ; 
Bu asbobllarning kamchiliklari : 
ko’rsatishi tashqi magnit  maydonlar ta’siriga bog’liq ; 
aniqligi nisbatan kichik (0,5 klassdan ortiq emas .) 
Elektromagnit sistemadagi mexanizmlar o’zgarmas va o’zgaruvchan yoki faqat o’zgaruvchan tok 
zanjirlarida foydalaniladigan ampermetr va voltmeterlarda   ishlatiladi. 
Elektrdinamik  o’lchash  asboblarining  tuzilishi  va  ishlash  prinspi.  Elektrdinamik  sistemadagi 
o’lchash  asboblarining  ishlash  prinspi  ham  magnitoelektrik  sistema  asboblarning  ishlash  prinspiga 
o’xshash,  lekin  bu  sistema  asboblarida    magnit  maydonini  doimiy  magnit  hosil  qilmaydi,  balki  tok 
o’tkazuvchi qo’zgalmas g’altak  hosil qiladi. 
Harakatlanuvchi  sistemaning  tuzilish  magnitoelektrik  sistemadagi  o’chov  asboblarning 
konstruksiyasidan  farq qilmaydi.  
        Agar  harakatlanmaydigan  g’altakdan  I
1
  tok,    harakatlanuvchi  g’altakdan  I
2
  tok  o’tkazilsa,  I
2
 
tok  o’tuvchi  ramka  qo’zg’almas  g’altak  1  ning  maydonida  bo’lib  qoladi  va  unga  magnitoelektrk 
sistemadagi asboblardagi kabi aylantiruvchi moment ta’sir qiladi. Bu moment I
1
  va  I
2
  toklar kattaligiga 
bog’liq  bo’ladi,  umuman  olganda  bu  moment  g’altaklar  magnit  oqimlarining  o’zaro  ta’siri  natijasida 
hosil bo’ladi, bu magnit oqimlar I
1
 va I
2
 toklarning  kattaligiga  bog’liqdir. Shunday qilib, 
M
ayl
 = Ф
1
Ф
2
  =    I
1
 I
2
.        (4.1) 
   Aylantiruvchi  momentning  ikki  tokka  bog’liqligi  bu  asboblarni  faqat  doimiy  tok  zanjirida 
emas, balki o’zgaruvchan tok zanjirida ishlatish imkononi beradi. Haqiqatdan ham I
1
 tok yo’nalishi 
o’zgarishi  bilan  ramka    turgan  magnit  oqim  yo’nalishi  ham  o’zgaradi,  bu  paytda  ramka  ta’sir 
qiluvchi F kuch yo’nalishi ham o’zgarishi kerak. Lekin I
1
 tok yo’nalishini o’zgartirgan paytda I
2
 tok 

---

 
61 
 
 
ham  ramkada  o’zgaradi    shu  tufayli  aylantiruvchi  moment  o’z  yo’nalishini  yana  teskarisiga 
o’zgartiradi va uning yo’nalishi avvalgidek qoladi..  
Binobarin, o’zgaruvchan tok o’z yo’nalishini o’zgartirgan sari aylantiruvchi moment hamma  
vaqt bir tomonga qarab ta’sir etadi uning kattaligi o’zgaruvchan tok o’zgarishiga qarab o’zgaradi. 
Asbobning  harakatlanuvchi  qismi  inertsya  ta’siri  ostida  aylantiruvchi  momentning  oniy 
o’zgarishiga  moslanib  unga  ergashib  tebrana  olmaydi,  uning  og’ishi  aylantiruvchi  momentning  T 
davrdagi M
o’r
 o’rtacha qiymatiga proporsional boladi .  
(4.1)  tenglamaga asosan aylantiruvchi momentning biror vaqtdagi oniy qiymati