O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

[IWPm I]=SG, [IWPmYo]=SG,
[E+ IIWPm Yi]=SG, [E+ IIWPm Yo]=SG,
[E- IIWPm Yi]=SG, [E- IIWPm Yo]=SG
qoliplariga aloqador boʻlmaydi. Balki, shu qurilish qoliplarining shaxsni tavsiflash, gap markazini hamda kesimlik koʻrsatgichlarini moddiy shaklda ifodalash, modal maʻnolarni berish, gapni ifoda maqsadiga koʻra nutq sharoitiga moslashtirish, gapda ohang tugalligini shakllantirish kabi tom maʻnoda nosintaktik hodisalarning biz yuqorida sanab oʻtgan [WPm]=SG va uning qurilish koʻrinishlarining ustqurmasidir. Bunday gap qurilishiga aloqador boʻlmagan hodisalar nutqdagi muayyan gaplarda nosintaktik hodisalarning gap qurilishidagi aksi – in’ikosi – tajallisi sifatida qaralishi lozim.
Tajallilanuvchi bu ma’nolar nutqdagi gaplar uchun benihoya zarur va ular gapdan tashqarida boʻlishi mumkin emas. Lekin ulardan birortasining ham gap qurilishida ahamiyati yoʻq. Shuning uchun ayni bir xil qurilishdagi gap ifoda maqsadiga koʻra darak ham, soʻroq, buyruq ham, undov ham boʻlishi, modal maʻnosiga koʻra qatʻiy ishonch ham, neytral ham, taxmin ham boʻlishi mumkin. Shunday ekan, lisoniy tahlilda lison va nutq bosqichlarini farqlar ekanmiz, sodda gapning lisoniy qoliplari nutqda voqelanishi uchun qaysi kategoriyalar prizmasidan oʻtishini, bu oʻtish jarayonida qanday maʻno boʻyoqlariga boʻyalib chiqishini va nutqda bevosita kuzatishda berilgan gap qoliplarining mana shu “boʻyoqxona”lardan oʻnlab ranglarga “boʻyalib” chiqqan hosilasi ekanligini unutmasligimiz kerak. Shunday ekan, bu bobda oʻrganilgan masalalar tahlili va tavsifi asosida quyidagi xulosalarga kela olamiz:
– [Pm]ning oʻzbek tilida yuzdan ortiq yuzaga chiqish shakllari mavjud boʻlsa ham, har bir shaklning juz’iy xususiyatlarini e’tiborga olmay, barcha shakllar uchun umumiy boʻlgan tasdiq/inkor, mayl, zamon, shaxs/son ma’nolarining birgalikda ifodalanishga tayanib, [Pm] bir butunlik sifatida olinadi;
– kesimlik kategoriyasi shakllari [Pm] mavqeyida voqelashar ekan, nutqda qanday koʻrinishda ifodalanishidan qat’i nazar, oʻzbek tilida sodda (va umuman) gap lisoniy-sintaktik qurilishini belgilashga xizmat qiladi;
– [W] ham, [Pm] ham nutqda cheksiz koʻp turda voqelanish imkoniyatiga ega. Bevosita kuzatishda berilgan nutqiy sintaktik birliklar kabi sodda gap turlari ham cheksiz boʻlib, bu voqelanish turlarining miqdorini hech vaqt sanab, nihoyasigа yetib boʻlmaydi. Chunki sodda gapning eng kichik qolipi –[WPm]=SG til birligi sifatida oʻzbek nutqida yozma va ogʻzaki (va boshqa) shaklda qoʻllanilgan, qoʻllanilayotgan va qoʻllanilishi mumkin boʻlgan barcha gaplarda voqelanadi;
– nutqimizdagi grammatik shakllangan sodda gaplarning rang-barang nutqiy koʻrinishlari umumiy [WPm]=SG qolipining [IWPmI]=SG, [IWPmYo]=SG, [E+IIWPmYi]=SG, [E+IIWPmYo]=SG, [E-IIWPmYi] =SG, [E-IIWPmYo]=SG variantlarida leksik-grammatik toʻldirilgan holda voqelanishi natijasida yuzaga keladi;
– shunday qilib, nutqiy voqelanishda bu sodda gap qoliplari gapning nutqda yashashi uchun zaruriy boʻlgan, lekin mohiyatan nosintaktik boʻlgan kategoriyalarning zarralari bilan bosqichma-bosqich boyitilib, nutqimizda oʻnlab sintaktik, morfologik, leksik, stilistik kategoriyalarning birliklari, zarralari bilan murakkablashtirilgan, bezatilgan shaklda yuzaga chiqadi.