O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

GLOSSARIY 
 
AVTOMAT
 (yunoncha automatos – o’zi harakatlanuvchi) – materiallarni 
olish,  o’zgartirish,  uzatish  va  taqsimlash  (foydalanish)  jarayonlaridagi  barcha 
operatsiyalarni  berilgan  dastur  bo’yicha  odamning  ishtirokisiz  bajaradigan 
qurilma (yoki qurilmalar majmui). 
ASBOTEKSTOLIT
 - asbest tolali tekstolit. 
GIDRAVLIK YURITMA
 –suyuqlikning mexanik energiyasini yetakchi 
zveno  (val,  shtok)  ning  mexenik  energiyasiga  aylantiruvchi  mashina.    Ishlash 
printsipiga  qarab,  dinamik  (masalan,  gidravlik  turbina),  hajmiy  (masalan, 
gidrotsilindr) xillari bor. 
DEFORMATSIYA
  (lotincha  deformatio-o’zgarish)  –  jism  zarralarining 
nisbiy holati o’zgarishiga olib keluvchi tashqi kuchlar ta’sirida jism (yoki jism 
qismlari)ning  shakli  yoki  o’lchamlari  o’zgarishi.  Qattiq  jismlarda  elastik 
deformatsiya (deformatsiyani vujudga keltirgan ta’sir bartaraf qilingandan keyin 
yo’qoladigan), plastik deformatsiya (yuklanish olingandan keyin ham qoladigan) 
xillari bor. CHo’zilish, siqilish, siljish, buralish, egilish – deformatsiyaning eng 
oddiy turlari. 
DISBALANS
 (frantsuzcha disbalance, lotincha dis... – buzish ma’nosini 
anglatuvchi old qo’shimcha va frantsuzcha balance – aynan - tarozi), debalans – 
mashinalarning  aylanuvchi  detallari  o’qiga  nisbatan  muvozanatda  bo’lmasligi. 
Disbalans balansirlashda aniqlanadi va yo’qotiladi. 
DOPUSKLAR
 - detallarning o’zaro almashinuvchanligini ta’minlaydi va 
qo’zg’almas,  qo’zg’aluvchan  yoki  o’tuvchan  o’tqazishli  birikmalarni  hosil 
qilishga  imkon  beradi.  Dopusklar  qamraluvchi  va  qamrab  oluvchi  detallar  (val 
va  teshiklar  uchun)  bir  xil  bo’lgan  nominal  o’lchamlarga  belgilanadi.  Teshik 
sistemasi  va  val  sistemasi  qabul  qilingan.  Teshik  sistemasida  teshik  dopuskiga 
doimo  musbat  belgisi,  val  dopuskida  esa  musbat  yoki  manfiy  belgi  qo’yiladi. 
Dopusk  o’lchamlari  qo’zg’aluvchan,  o’tuvchan  yoki  qo’zg’almas  qilib 
o’tkazishni  ta’minlash  shartlari  bo’yicha  belgilanadi.  Val  sistemasida  val 
dopuski  doimo  minus  belgisiga  ega  bo’ladi,  teshik  dopuski  esa  qabul  qilingan 
o’tqazish shartlari bo’yicha o’rnatiladi. 

---

205 
 
ZAGOTOVKA
 - material shakli, o’lchamlari, sirtqi ishlovi va xossalari 
o’zgartirilib,  detal  yoki  ajralmaydigan  yig’ma  birlik  (buyum)  tayyorlanadigan 
ishlab chiqarish predmeti (chala mahsulot) 
ZAZOR
 - mashina va boshqa konstruktsiyalar tutash detallarining sirtlari 
orasidagi masofa, tirqish; qamrovchi detalning ichki o’lchami bilan qamraluvchi 
detalning  tashqi  o’lchami  orasidagi  farq  sifatida  aniqlanadi.  Zazor 
qo’zg’aluvchan o’tqazishlarni xarakterlaydi. 
ZENKERLASH
  -  parmalab,  yo’nib  kengaytirib,  shtamplab  yoki  quyib 
hosil  qilingan  teshiklar  diametrini  kattalashtirish  yoki  (ba’zi  hollarda)  sirti 
g’adir-budirligini  kamaytirish  uchun  zinker  bilan  ishlov  berish.  Parmalash, 
revolьver va yo’nib kengaytirish dastgohlarida amalga oshiriladi.