О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

1. Rus sharqshunosligi va arxeologiya
 
Tarixiy  ma`lumotlarga  qaraganda,  tarixchilik  O`rta  Osiyoda  juda  ham  qadimdan 
boshlangan.  Xorazmlik  mashhur  olim  Beruniyning  yozishiga  ko`ra,  arab  istilochilari  O`rta 
Osiyodagi mahalliy olimlarni yo`qotibgina qolmay, mahalliy til va mahalliy yozuvdagi asarlarni 
ham  yo`q  qilib,  yondirib  yuborganlar.  SHu  sababli  eng  qadimgi  zamonlarda  yozilgan  asarlar 
saqlanmagan.  Ming  yil  davomida  yozilib  kelgan  tarixiy  asarlar  juda  ko`p.  Muhammad 
Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Bal`amiyning «Tarix tabari tarjimasi» kabi asarlari yozilganiga 
ming yildan oshdi.
 
Lekin  O`rta  Osiyoda  arxeologiya,  yuqorida  aytilganidek  juda  yosh  fan.  Rossiyada  bu  fan 
XVIII  asrning  o`rtalarida  paydo  bo`lib,  XIX  asrda  ancha  rivojlangan.  O`sha  vaqtda  olimlar 
Rossiya  erlarida  ko`p  topilgan  O`rta  Osiyo  qadimgi  tanga  pullarini  to`plab,  ularni  tekshirib, 
Rossiya  bilan  O`rta  Osiyo  xalqlarining  qadimdan  iqtisodiy  aloqada  bo`lib  kelganligini  isbot 
etdilar. XIX asrning ikkinchi  yarmida, O`rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin, 
bu erga kelgan har bir mutaxassis va savodli kishi qal`alar xarobasini, sun`iy tepalarni, shaharlar 
xarobalarini,  qadimdan  qolgan  bino  xarobalarini  ko`rib,  ularning  tarixini  surishtira  boshladilar. 
Natijada 1870 yillarda Toshkentda chiqa boshlagan gazeta va jurnallarda bu tarixiy yodgorliklar 
haqida turli ma`lumotlar e`lon qilina boshlandi. Bunday xarobalarni tekshirish jarayonida, hatto 
«xazina» izlab ba`zi tepalarni buzib yuborishgacha ham bordilar.
 
Bir guruh taraqqiyparvar rus ziyolilari —  arxeologiya havaskorlari hozirgi tarix muzeyini 
tashkil  etib,  har  joyda  topilgan  arxeologiyaga  oid  yodgorliklarni        bu        erga        to`plashga 
kirishdilar. Rus sharqshunoslari N. I. Veselovskiy, V. V. Grigor’ev, I. Kallaur, V. V. Bartol’d, V. 

---

 
22 
L.  Vyatkin,  shuningdek,  o`zbek  arxeologlaridan  Akrompolvon  Asqarov  va  boshqalar  bu 
yodgorliklarni  tarixshunoslik  nuqtai  nazaridan  o`rganish  ishida  tashabbuschi  bo`ldilar.  O`rta 
Osiyoning  cho`llari,  tog`lari  va  qishloq  erlaridagi  ba`zi  yodgorliklar  haqidagi  turli  afsona  va 
xabarlarni  matbuotda  e`lon  qilish  odat  bo`la  bordi.  Bu  ishga  qozoq,  o`zbek,  tojik,  turkman 
havaskorlari ham tortildi.
 
Hozir  Toshkentdagi  tarih  san`at  va  tabiat  muzeylarida  to`plangan  boy  arxeologiyaga  oid 
ashyolar to`plamining katta qismi o`sha havaskorlar tomonidan XIX asrda yig`ilgan.
 
Bundan tashqari, ular bir qancha muhim yodgorliklarda qazishma ishlari ham olib bordilar. 
Bu borada, ayniqsa, arxeolog-sharqshunos V.L.Vyatkinning xizmatlari alohida tahsinga loyiqdir. 
Rus  sharqshunoslari  buzib  tashlangan  Ulug`bek  rasadxonasining  izlarini  topish  uchun  ko`p 
urindilar,  nihoyat,  Samarqandda  istiq.omat  qiluvchi  V.L.Vyatkin  qadimgi  vasiqalarni  o`rganish 
asosida rasadxonaning o`rnini aniqladi. 1908—1909 yillarda bu joy arxeologik yo`l bilan qazildi 
va  rasadxonaning  g`ildirak  shakldagi  binosining  kursisi,  binoning  buzilgan  g`isht  va  naqshlari 
hamda rasadxonaning sakkizdan bir qismi topildi. Bu ish tarix fani uchun katta kashfiyot bo`ldi. 
SHu  bilan  birga,  arxeologiya  havaskorlari  qadimgi  Samarqanddagi  «Afrosiyob»  tepaligida 
birmuncha qazishmalar o`tkazdilar.
 
XX  asrning  20-  yillarigacha  O`rta  Osiyoda  arxeologiya  mustaqil  fan  darajasiga 
ko`tarilmadi.  Arxeologlar  arxeologiya  yodgorliklarini  ma`lum  tarixiy  bosqichdagi  ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarning  taraqqiyot  natijasi  deb  baholay  olmadilar,  ishlab  chiqarish 
munosabatlari qanday  bo`lganini payqay olmadilar, madaniyatni ishlab  chiqarish  taraqqiyoti va 
ijtimoiy  munosabatlar  mahsuli  deb  tushuna  olmadilar,  balki  uni  bironta  din  bilan  yoki  birorta 
«alohida  iqtidorli  shaxslar»  bilan  bog`ladilar.  So`ngra  arxeologiya  yo`li  bilan  topilgan 
buyumlarga  faqat  yozma  tarixni  tasdiqlovchi  material  sifatidagina  qarab,  arxeologiyaning 
imkoniyatlarini chegaralab qo`ydilar. SHuning uchun ham ular tarixning uzoq o`tmish davrlarini 
o`rganishga kirisha olmadilar.
 
Natijada,  arxeologiya  ham,  tarixshunoslik  singari,  idealistik  nazariya  bilan  sug`orilgan 
holda tarixchilarga jiddiy yordam bera olmadi.