O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Оraliq  sivilizatsiya  yoki  o‘tish  davri  sivilizatsiyasi  ulkan  inshооtlar  (to‘g‘оnlar,  kanallar  va  sh.k.)  barpо 
yetish,  Yangi  hududlarni  bоsib  оlish  yoki  o‘z  hududini  tashqi  dushmandan  himоya  qilish  (masalan,  Buyuk  Хitоy 
dеvоri) zaruriyati tufayli vujudga kеladi. Natijada an‘analari va qadriyatlariga ko‘ra har хil lоkal hamjamiyatlarning 
mехanik birlashuvi yuz bеradi. Mazkur birlashuv rasmiy хususiyat kasb etadi va idrоk yetish ancha qiyin bo‘lgan 
nоrmativ-huquqiy qоidalarga muvоfiq va jamiyatni tashkil yetishning lоkal hamjamiyatlar ko‘nikkan hayot tarziga 
zid  bo‘lgan  shakllarida  amalga  оshiriladi.  Aksariyat  hоllarda  jamiyatni  birlashtirish  vazifasi  davlat  tоmоnidan  va 
asоsan  kuch  ishlatish  yo‘li  bilan  hal  qilinadi.  Ayni  shu  sababli  nоrmalar  tizimi  asоsan  birlashtiruvchi  mехanizm 
sifatidagi davlat ehtiyojlarini aks ettiradi. Bundan o‘tish davri sivilizatsiyalariga хоs bo‘lgan huquqiy nigilizm kеlib 

---

chiqadi.  Davlat  qadriyatlari  va  lоkal  hamjamiyatlarning  qadriyatlari  asоsan  bir-biriga  zid  bo‘lgani  bоis  ularning 
o‘rtasida  to‘qnashuv  yuz  bеrishi  mumkin.  Qattiq  davlat  intizоmi,  ko‘p  sоnli  sоliqlar  to‘lash,  amaldоrlarning 
o‘zbоshimchaligi,  rеkrut  majburiyati,  urushlarda  ishtirоk  yetish  zaruriyati  kabi  davlatning  bu  talablari  ahоlining 
aksariyat qismida nоrоzilik uyg‘оtadi.  
SHunday  qilib,  jamiyatning  muhim  хususiyatlari  ijtimоiy  hayotni  tashkil  yetishning  kеng  ko‘lamli  shakli 
sanalgan sivilizatsiyaga asоslanadi. Sivilizatsiyalar vaqtda va makоnda o‘ta barqarоr bo‘ladi, individlar va ijtimоiy 
guruhlarning  alоqalarini  tartibga  sоladigan  va  jamiyatning  mоddiy  asоslarini  ham,  ma‘naviy  asоslarini  ham 
bеlgilaydigan  umumiy  nоrmalarga  asоslanadi.  Ular  madaniyat  va  ijtimоiy  munоsabatlarning  umumiy  shakllarini 
yaratib,  jamiyat  hayotining  tizim  tashkil  etadigan  muhim  asоsi  sifatida  amal  qiladi.  Sivilizatsiya  –  avlоdlar 
vоrisiyligini ta‘minlоvchi tariхiy tajriba manbaidir.  
Insoniyat  tarixining  ilk  davrlaridayoq  odamlar  narsalarning  muayyan  qimmatga  ega  ekanligini,  insonning  u 
yoki  bu  ehtiyojlarini  qondira  olishini,  biron  sohada  foydali  bo‗lishi  mumkinligini  kashf  etganlar.  Shu  bilan 
narsalarning qadriyaviy xususiyati ochilgan. 
Dastlabki  paytlarda  bu  xususiyat  buyumlarning  amaliy  foydasi  bilan    bog‗lanar  edi.  Keyinchalik  qadriyat 
maqomi boshqa ijtimoiy instutlar va ma'naviy hodisalarda ham tan olina boshlandi. 
Inson o‗z faoliyatini yo‗naltirishi lozim bo‗lgan ne'matlar va qadriyatlar muammosi  qadimgi sharq falsafasi 
va  falsafaga  qadar  bo‗lgan  fikr  tarixida  muhim  o‗rin  tutadi.  Braxmanlikda  -  bu  qayta  tug‗ilish  orqali  yanada 
yuksakroq  varnaga
62
  erishish.  Insonning  keyingi  hayotida  qaerda  tug‗ilishi  uning  taqvodorligi  bilan  bog‗liq, 
taqvodorlik esa o‗z varnasining dxarmasiga xizmat qilish va uning ko‗rsatmalaridan chetga chiqmasligini anglatar 
edi.  Oliy  maqsadga  faqat  braxmanlar  erishishlari  mumkin  bo‗lib,  u  hamma  narsadan  (oiladan,  boylikdan, 
olimlikdan)  voz  kechish  va  sansaradan  ozod  bo‗lish  yo‗li.  Zohidlik,  xayr-ehson,  poklik,  kuch  ishlatmaslik,  yaqin 
kishilarga hamdard bo‗lish, o‗z ehtiroslarini jilovlash - braxmanlikning yetakchi qadriyatlari. Upanishadlarda ideal 
braxman  hyech  narsaga  ko‗ngil  qo‗ymaydigan,  qayg‗u,  baxillik,  umid  tuyg‗ularidan  ozod,  osoyishta,  yolg‗on  va 
hatto o‗z-o‗zini idrok etishdan ham xoli bo‗lgan tafakkuri berilgan kishi sifatida tasvirlanadi
63
. 
Braxmanlikda  salmoqli  o‗rin  tutuvchi  qadriyatlar  qadimgi  hind  jamiyatidagi  kastalarga  bo‗linish  bilan 
chambarchas  bog‗liq.  Bunday  bog‗liqlik  (bunga  har  bir  kasta  vakili  amal  qilishi  kerak)  braxmanlikka  nisbatan  
muxolifatda bo‗lgan bxagavatgizm, jaynizm va boshqa oqimlarda ham mavjud. Biroq charvaklar falsafasida bunday 
xildagi aloqaning asoslanganligi shubha ostiga olinadi. Bundan tashqari charvaklarda asketizmning targ‗ib qilinishi 
o‗rnini baxtni lazzat sifatida tushunishga yo‗naltirilgan gedonistik dastur egallaydi. 
Qadimgi Xitoy  falsafiy tizimlarida ham qadriyaviy ideallar shakllantirilgan.  Konfutsiylikda bu qadimiylikka 
yo‗naltirilganlik,  «oltin  o‗rtaliq»,  «insonsevarlik»,  «hamdamlik»  singari  tamoyillardir.  Konfutsiylikning  asosiy 
tamoyili  shunday:  «o‗zingga  ravo  ko‗rmaganni  o‗zgalarga  ravo  ko‗rma»
64
.  Konfutsiylikning  axloqining  asosida  - 
fuqaroning podshohga, xotinning erga, o‗g‗ilning otasiga, kichikning kattaga hurmati va bo‗ysunish yotadi. 
Daosizmda  konfutsiylik  qadriyatlari  inkor  etiladi.  «Mutlaq  donolarcha»  xulq-atvorning  asosiy  tamoyili  - 
faoliyatsizlik tamoyilidir: hamma narsa tabiiy yo‗l hisoblanuvchi dao yo‗lida ketishi kerak. 
yevropa falsafasida qadriyatlar muammosi  Qadimgi Gretsiyada qo‗yilgan edi. Bu muammoni birinchilardan 
bo‗lib  Suqrot  ko‗tarib  chiqdi.  U  aksiologiyaning  asosiy  masalasini  «Ne'mat  nima?»  degan  savol  bilan  ifodaladi. 
Uning  bu  savolga  murojaat  etishi  tasodifiy  emas  edi.  Bu  hol  Afina  demokratiyasining  tanglikka  uchrashining 
qonuniy  natijasi  sifatida  yuzaga  keldi.  Mazkur  savolga  javob  berish  Yangi  ijtimoiy  ideallarni  qidirishda  yordam 
berishi  lozim  edi.  Keyingi  davrlarda  ham  qadriyatlar  falsafasi  tarixning  burilish  davrlarida,  an'anaviy  qadriyatlar 
qadrini  yo‗qotgan,  jamiyatning  ijtimoiy  negizlari  obro‗sizlangan  paytlarda  dolzarb  ahamiyat  kasb  etganligini 
ko‗rishimiz mumkin. 
Antik  an'ana  doirasida  qadriyatlar  muammosini  ishlab  chiqishda  Demokrit  katta  rol  o‗ynadi.  Qadriyatlar 
tabiatini  naturalistik (ob'ektivistik) talqin qilish an'anasini  u boshlab berdi.  Antik  faylasufning fikriga  ko‗ra, baxt-
saodat,  ezgulik,  adolat,  go‗zallik  mezonlari  tabiatning  o‗zida,  hamma  narsaning  o‗z  tabiiy  oqimida  ketishidadir. 
Nimaiki tabiatga mos bo‗lsa - yaxshi, nimaiki unga zid bo‗lsa - yomon. Bizning xuzur-halovatimiz va azoblarimiz, 
qoniqishimiz va noroziligimizning asosi ana shunda. 
Aflotunga  ham  qadriyatlarni  ob'ektivistik  tushunish  xos  edi.  Biroq  materialist  Demokritdan  farqli  o‗laroq 
Aflotun  ularning  manbaini  tabiatda  (narsalar  olamida)  emas,  balki  vujudsiz  mohiyatlar  (ob'ektivlashtirilgan 
tushunchalar) - g‗oyalar olamida ko‗radi. «Katta Gippiy» asarida Aflotunning Suqrot ismli qahramoni Gippiy bilan 
suhbatda  u  yoki  bu  narsalarni  go‗zal  qiluvchi  narsa  nima  ekanligini  bilishga  urinadi.  Go‗zallikning  ayrim 
narsalardagi in'ikosini namoyish qilish orqali go‗zallikning nima ekanligini idrok etish mumkin emasligi faylasufni 
go‗zallik  «g‗oya»siga  olib  keladiki,  ana  shu  go‗zallikning  qandaydir  bir  narsaga  qo‗shilishi  uni  go‗zal  qiladi. 
Aflotun  g‗oyalari bir-biriga  bo‗ysunuvchi  muayyan  tartibda  joylashadi.  Mazkur g‗oyalar piramidasining cho‗qqisi 
baxt-saodat g‗oyasidir. Aynan shu g‗oya ijobiy fazilatlarning, go‗zallikning, haqiqat va uyg‗unlikning manbai bo‗lib 
xizmat qiladi. 
Qadriyatlarning boshqa bir relyativistik (sub'ektivistik) konsepsiyasi ham mavjud bo‗lib, unga Protagor asos 
solgan. Mazkur konsepsiyaga muvofiq qadriyatlarning bahosi nisbiy bo‗lib, u insonga bog‗liqdir. 
                                                 
62
 Қадимги ҳинд жамияти 4 варналардан – брахманлар, кшатрийлар, вайшьялар ва шудралар табақаларидан 
иборат эди. 
63
 Чанышев А.Н. Начало философии. М., 1982. 138-б. 
64
 Древнекитайская философия. В 2-хт. М., 1972. Т.1.167-б. 

---

Qadriyat  muammosiga  antik  davrdayoq  shakllangan  yondashuvlar  o‗z  ko‗rinishlarini  muayyan  darajada 
o‗zgartirgan  holda  keyingi  falsafiy  tizimlarda  ham  saqlab  keldilar.  Aksiologiya  muammosini  ishlab  chiqishga 
I.Kant, G.Lotse, G.Rikkert, N.Gartman, F.Nitsshe va boshqalar o‗z hissalarini qo‗shdilar.