O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Fazo  va  vaqtni  tushunish  bo`yicha  substantsial  va  relyatsion  yondashishlar  mavjud.  Substantsial 
kontseptsiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, bo`shliq deb bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa 
fazo  ichiga  joylashtirilgan.  Fazo  o`ziga  narsalarni  sig`diruvchi  substantsiya.  Hech  narsasi  yo`q,    ya`ni    narsalar  
solinmagan    fazo    ham    bo`lishi    mumkin,    deyiladi.    Relyatsion  kontseptsiya  tarafdorlari  esa,  narsalar  fazoviy 
o`lchamga ega, deyishadi.  
Rivojlanish. Jonsiz tabiatda rivojlanishga yulduzlarda yuz berayotgan evolutsiya jarayonlari; jonli tabiatda – 
turli  organizmlarning  o‘sishi;  jamiyatda  –  fan,  texnika,  sanoat  ishlab  chiqarishining  o‘sishi,  ijtimoiy 
munosabatlarning o‘zgarishi va shu kabilar misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. «Rivojlanish» tushunchasi nafaqat 
moddiy,  balki  ideal  dunyoga,  xususan,  inson  tafakkuriga  nisbatan,  masalan,  umuman  ongning  yoki  ayrim  fikr, 
g‘oya, nazariyaning rivojlanishi to‘g‘risida so‘z yuritilgan holda, qo‘llanilishi mumkin. Fikrning rivojlanishi uning 
«pishib  yetilishi»ni,  ya‘ni  murakkablashuvi,  takomillashuvi,  yanada  aniqroq  ma‘no  kasb  etishi  va  shu  kabilarni 
anglatadi.  Biroq,  shuni  ta‘kidlash  lozimki,  narsalar  va  hodisalarning  ob‘ektiv  dunyosidan  farqli  o‘laroq,  sub‘ektiv 
konstruktsiyalar  (tafakkur,  g‘oyalar,  nazariyalar)  harakati  va  rivojlanishiga  nisbatan  ko‘lam  ko‘rsatkichlari  tatbiq 
etilishi  mumkin  emas.  Ayni  vaqtda  ideal  narsalar  va  hodisalar  darajasida  rivojlanish  jarayonlari,  xuddi  moddiy 
narsalar dunyosidagi kabi vaqtda kechadi.