Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

BOB. BOZOR MUVOZANATINI TA’MINLASH MODELLARI

3.1. Bozor muvozanati tushunchasi va uni oʻrnatilishi
Muvozanat – bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biron-bir tashqi kuch ta’sir qilmasa, u oʻzining ushbu holatini saqlab qoladi.

^{Talab va taklif modelida talab} D ^{chizigʻi bilan taklif} S ^{chizigʻining} kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta’minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga koʻra shuni ta’kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida boʻlsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini oʻzgartirishga hech narsa sabab boʻlmaydi.

Muvozanat narx P_e (3.11-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki,

agar u bozorda taklif qilinadigan ne’mat miqdori Q^S ni unga boʻlgan

talab miqdori unga boʻlgan talab miqdori Q^D ga tenglashtirsa, ya’ni

Q^S  Q^D .




P

^Pe


Q

^{0 Q}e

^{3.1-rasm. Muvozanat narx P}e ^{va muvozanat ishlab chiqarish Q}e
3.1-rasmdan koʻrinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va

taklif chiziqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi.

nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.

^P_e va ^Q_e

Bozordagi talab va taklifning oʻzgarishi, bozor muvozanatini oʻzgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizigʻi

oʻngga siljiganda) muvozanat narx P_e va muvozanat tovar hajmi Q_e

oʻsadi. Agar bozor talabi kamaysa (talab chizigʻi chapga siljisa), P_e va Q_e


S
lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (taklif chizigʻi oʻngga siljisa),

muvozanat narx

P_e kamayadi, muvozanat tovar hajmi Q

oʻsadi. Agar

^{bozor taklifi kamaysa (taklif chizigʻi} S ^{chapga siljisa), muvozanat narx}


S
_Pe oʻsadi, muvozanat tovar hajmi Q kamayadi (3.12, 3.13-rasmlar).


P P


P

P
0 1

_e e
Pe ^Pe


P

P
_{1 0}

e _e

Q


Q

Q

e

e
^{1 Q}e 0

Q


Q

Q

e

e
^{1 Q}e 0

3.2-rasm. Talab chizigʻining 3.3-rasm.Taklif chizigʻining siljishi siljishi
Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning oʻzida siljishsa,

muvozanat narx P_e boʻlishi mumkin.

va muvozanat miqdor

Q_e larning oʻzgarishi har xil

Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik boʻlib, u ma’lum vaqt

oraligʻini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng boʻlishi mumkin). Bunday bozor modelida oʻzgaruvchilar vaqtga bogʻliq emas.

Modelda talab, taklif va narxlarning bogʻliqliklarini vaqt oʻzgarishi bilan bogʻlasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma’lum vaqt oraligʻida (masalan, bu oraliq bir oy boʻlsin) bir birlik

tovarning bozor narxi

P(t)

boʻlsin (ya’ni, tovar narxi bir oy ichida

oʻzgarmaydi). Tovarning bozor narxi

P(t)

muvozanat narxga teng

boʻlishi ham, teng boʻlmasligi ham mumkin.

^{Agar biz} T ^{vaqt oraligʻini qarasak, u holda}

t  1,2,...,T

qiymatlarni

qabul qiladi.

P(1), P(2),..., P(T )

– narx trayektoriyasini yoki dinamik model

trayektoriyasini beradi.

Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz. ^{Modelda talab chizigʻini} D ^{va taklif chizigʻi} S ^{vaqt oʻzgarishi}

bilan oʻzgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funksiyasi

Q^D t 

va taklif

funksiyasi

Q^S t

narx

P(t) ga bogʻliq. Bu yerda

P(t)

t ^{- oraliqdagi narx,}

P(t 1)

• 
  oldingi P (t 1)
  
• 
  oraliqdagi narx. Talab funksiyasi:
  

0
^QD t   a

• 
  a₁
  

 P(t)

bu yerda a₀ , a₁ - oʻzgarmas parametrlar.

Taklif funksiyasi:


0
^QS t   b

• 
  b₁
  

 P(t 1)

bu yerda

b₀ ,b₁

- oʻzgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar boʻyicha aniqlanadi:

1. 
   Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal oʻq boʻyicha narx P qoʻyiladi, vertikal oʻq boʻyicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q );
   

2. 
   Boshlangʻich vaqt oraligʻi
   

t 1

boʻyicha taklif miqdori

Q^S (t) ,

boshlangʻich narx

P(1) ga koʻra aniqlanadi, (boshlangʻich narx

P(1) )

oldindan sotuvchi tomonidan beriladi;

3. t  2

oraliq uchun narx

P(2)

muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Narx

P(1)

Q^D (2)  Q^S (2)

a₀  a₁  P(2)  b₀  b₁  P(1)

ma’lum boʻlgani uchun, yuqoridagi tenglikdan

P(2)

aniqlanadi;

t  2

uchun

P(2)

aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va

uchinchi bosqichlar takrorlanib,

P(3)

aniqlanadi va hokazo. Hisob-

kitoblarning toʻxtash sharti

P(t)  P(t 1)

boʻlib, bu shart barjarilsa,

muvozanat narx

P_e  P(t)  P(t 1).

koʻrinishida aniqlanadi.

Taqribiy baholash: Agar

qarash mumkin.

lim

p

P(t)  P(t 1)  

boʻlsa,

P(t)  P_e

deb

Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan boʻlsin:

Q^D (t)  41 10  P(t)

Taklif funksiyasi:

Q^S (t)  2  3 P(t 1)

t  2

uchun boshlangʻich narx

P(1)  5

boʻlsin va bu narxda taklif

miqdorini aniqlaymiz:

Q^S (2)  2  35  17.

Muvozanatlik shartiga koʻra

P(2)

ni aniqlaymiz.

Q^D (2)  Q^S (2)

dan

41 10  P(2)  17 ,

P(2)  ²⁴  2.4

10

Endi

t  3

hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Q^S (3)  2  3 P(2)  2  3 2.4  9.2

Muvozanatlik shartidan

P(3)

ni aniqlaymiz:

Q^S (3)  Q^D (3)

yoki

41 10  P(3)  9.2

P(3)  3.18

t  4

uchun taklif miqdori aniqlanadi:

Q^S (4)  2  33.18  11.54

Muvozanatlik shartidan

P(4)

ni aniqlaymiz:

41 10  P(4)  11.54 ,

Keyingi hisob-kitoblarda:

P(4)  2.946 .

P(5)  3.0162

va P(6)  2.9954 ,

P(6)  P(5)  0.0208 .

Agar aniqlik darajasini

0,1

deb olsak,

0,0208  0,1 boʻlgani uchun

muvozanat narx sifatida biz qilishimiz mumkin.

0,1

aniqlik bilan

P(6)  2,9954 ni qabul

Muvozanat narxni toʻgʻridan-toʻgʻri muvozanatlik sharti boʻyicha aniqlash ham mumkin:

P(t)  P(t 1)  P

deb

Q^D (t)  Q^S (t)

yoki

41 10  P  2  3 P ,

P  ³⁹  3 .

13

Muvozanat narx

P_e  3

ga teng, muvozanat tovar miqdori:

e
Q  Q^D  Q^S  11 .

Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi ning oʻzgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:

P(t)

1. 
   Vaqt oʻtishi bilan bozor narxi
   

chetlanishi kamayib boradi;

P(t)

ning muvozanat narxdan

2. 
   Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
   
3. 
   Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.
   

P ^P0
^Pe
Q

0

^Qe

3.4-rasm.

  

boʻlgan hol

Agar taklif chizigʻi S talab chizigʻiga nisbat tikroq boʻlsa, birinchi hol yuz beradi. Agar taklif chizigʻining yotiqligi talab chizigʻining

yotiqligiga nisbatan tikroq boʻlsa,

  

birinchi hol amalga oshadi.

Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari yotiqligi bir xil boʻladi (3.14- rasm):





P
^P0
^Pe
Q

0

Qe

3.5-rasm.

  