O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

6-mavzu. Bolagavayoshlarganisbatannomunosibvaehtiyotsizmunosabat
REJA:

1. 
   Bolalarvayoshlaruchunkuchishlatishvauningoqibatlari.
   
2. 
   Kuchishlatishshakllari: jismoniy; jinsiy-psixik (emosional); bolavayoshlarehtiyojlarivaularniqondirilishigabefarqlik; onadabolaganisbatanmehrningyo’qligi, bolaganisbatanqo’polmunosabatiningyaqinvauzoqoqibatlari.
   
3. 
   Jismoniyvapsixikrivojlanishningbuzilishi.
   
4. 
   Turlikasalliklarshavqatsizmunosabatningoqibatisifatida.
   
5. 
   Kuchishlatishtufaylibolalardagipsixikholatningxususiyatlari.
   
6. 
   Bolalarvayoshlarbilanshavqatsizmunosabatningsosialoqibatlari.
   

Bolalarganisbatanzo’ravonlikvaehtiyotsizmunosabatlar-ijtimoiyxizmatningdolzarbmuammosisifatida. I bob.Bolalarganisbatanzo’ravonlikvaehtiyotsizmunosabatlar-ijtimoiyxizmatningdolzarbmuammosisifatida. Muammoningdolzarbligi. HozirgiMustaqilO’zbekistonningasosiymaqsadi-kuchlifuqarolikjamiyatigayuztutib, insonparvardemokratikqonun-qoidagaasoslangandavlatbarpoetishdaniborat. Umuminsoniyqadriyatlarruhidabolalarvao’smirlargahartomonlamata’lim-tarbiyaberishmaqsadidaO’zbekistonRespublikasiningmustaqillikyillariningdastlabkikunlaridanoqRespublikamizPrezidentiI.A.Karimovonalikvabolalikniijtimoiy, iqtisodiyvahuquqiyhimoyaqilishvazifalariniilgarisurdi. Bu 17 yoshgachabo’lganyoshavlodniMustaqilO’zbekistonaholisining 65%initashkilqilganjamiyatuchuno’tamuhimmasalalardanbiriedi.
Bolaningshakllanishidaoilaningahamiyatikatta. Chunkioiladaavloddanavlodgao’tibkelayotganinsoniyqadriyatlaroilasha’nifarzanduchunhayotiyehtiyojgaaylanadi. Mustahkamoilaharqandaydavlatningxavfsizligivadaxlsizliginita’minlashdamuhimrolo’ynaydi. Oilanisaqlashuningharbira’zosidanhamruhiy,hamjismoniyko’maknitalabetadi.
Chunonchi, oiladainsono’zinihimoyalangan, erkinvabaxtlisezadi. Uyaqinlarivaularningmehribilano’zinibaxtlihisqiladi.Ijtimoiyishningrivojlanishivayuksalibborishini «davlatningijtimoiyfarovonligi, bufarovonliknegizidajamiyat,maxalla, oilaavvaloinsonningijtimoiymuxofazasivaturmushfarovonligigato’siqbo’layotganmuammolarnibartarafetishdaasosbo’laoladigandolzarbyo’nalishdesak, yanglishmaymiz. Insonningshakllanishixuddinixoltarbiyasigao’xshaydi: aslidabog’bonungakandayshaklbersashoxlarishunchalikrasobuladi. Yokiaksinchao’stirishningyo’llarinibilmasanobudkilishixechgapemas. Insontabiatanijtimoiymavjudoddir. Shundayekanuo’ziningchinakamtabiatinifakatjamiyatdaginakamoltoptiraoladi.
Taraqqiyotningchinakambelgisiboylikyokita’limdarajasiemas, shaxarningkattaligiemas, xosilningmo’l-ko’lligiemas, balki щujamiyatbag’ridatarbiyatopganinsonkiyofasidaxisoblanadi.Insonjamiyatdamavjudekan. ba’zibirog’iryengilmuammolargaduchkeladi, nimagadirextiyojsezadi. Extiyojlarnikondirilmasligiesainsontaraqqiyotiistikbolgatuo’siqbo’luvchibirkanchamuammolarnikeltiribchikaradi.
Anashundaymuammodanbiributunjaxonningdolzarbmuammosigaaylanganbolalarganisbatanzo’ravonlikdir .Bolalarganisbatanzo’ravonlikirk, sinf, din, madaniyat, yokixechkandaychegaratanlamaydi. Bu muammo nafakat sharkiy mamlakatlarda, balki g’arb mamlakatlarida kam sezilarli ko’zga tashlanyapti. Bunday zo’ravonlik oilalarda, maktablarda, ko’chalarda, ish joylarida , tarbiya muassasalarida va qamoqxonalarda jamiyatning xar bir yerida unga qo’l urayotgan jinoyatchilar ota-onalar, oila azolari , yakin karindoshlar, ukituvchilar, tarbiyachilar, konun ximoyachilari xamda o’zidan katta yoki tengdosh bolalardan tashkil topgan. Bazi bolalar o’z ko’prok jinslari, irklari, etnik kelib chikishlari,nogironliklari va ijtimoiy mavqyelari tufayli diskriminasiyaga uchrab bunday zo’ravonlikka uchrashlari mumkin. Bunday zo’ravonlikdan boy yoki kambag’al rivojlangan yoki rivojlanmagan bo’lishidan kat’iy nazar xech kanday mamlakat holi bo’lolmaydi.
Zo’ravonlikning okibatlari daxshatli bo’lishi turgan gap. Zo’ravonlikning «eng og’ir xolat”lari ba’zida xayotdan barvakt ko’z yumishiga olib kelishi mumkin.
Ammo xayotni saklab kolishga erishilganda kam bolalar daxshatli jismoniy va ruxiy jaroxatlar bilan xayot kechirishlariga to’g’ri keladi. Zo’ravonlik nafakat bolalarning salomatligi, balki ularning o’rganish kobiliyati xamda kelajakda mustaxkam oila va jamiyat yaratishiga kodir bo’luvchi insonlar bo’lib yetishish kobiliyatlariga xavf solishi extimoldan holi emas. Oqibatlari ularning butun xayoti bo’ylab davom etishi, ularning rivojlanishi, xulk-atvorlari va salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.Bolalarga karshi zo’ravonlik barcha mamlakatlarda mavjud bulib, u madaniyatlar, ijtimoiy sinflar, malumot va daromad darajasi, etnik kelib chikishi va yosh chegarasini tan olmaydi. Inson huruqlari kafolatlangan va bu bo’yicha ular bir kancha ishlarni amalga oshirgan rivojlangan davlatlarda ham bu xolat ro’y berishi mumkin.
Dunyo davlatlari mazkur muammoni favkulodda xolat deb kabul kilishlari kerak.Sababi bolalar asrlar davomida xech kim ko’rmagan va xech kim eshitmagan xolatda kattalarning qo’lida zo’ravonlikka uchrab aziyat chekib kelganlar. Chakaloklarning o’ldirilishi, shavqatsiz va tahqirlovchi jazolashlar beparvolik va tashlab qo’yish, shaxvoniy tahqirlash va bolalarga qarshi zo’ravonliklarning boshqa ko’rinishlari to’g’risidagi ilk malumotlar kadimgi sivilizasiyalarga borib taqaladi. Bolalarga nisbatan zo’ravonlikning mas’uli bo’yicha ishlangan xujjatlar bu juda xam muxim va dolzarb muammoligini ko’rsatadi. Ushbu muammo dunyoning barcha mamlakatlarida turli shakl va ko’rinishlarida ro’y beradi va ko’pincha unga mamlakatdagi madaniy, iktisodiy va ijtimoiy tartib koidalariga chukur ildiz otgan bo’ladi.
Bolalarga nisbatan zo’ravonlik ko’lamini borgan sari yaqqolrok ko’rinib borayotganiga karamasdan xozirda uni bartaraf etish tomon xarakatlanish uchun ulkan imkoniyatlar mavjud. Zo’ravonlik inson duch kelishi muqarrar bo’lgan narsa emas.
Shu o’rinda davlatimiz inson xukuklarining ximoya kilish bo’yicha majburiyatlarining bolalarga taalukli kismlariga tobora kuprok e’tibor berib, ularni amalga oshirmokda va shu bilan birga zo’ravonlikni keng tarkalganligi va bolalar xayotiga uzok muddatli tasirini yanada yaxshirok anglab yetmokda. Bolalarga nisbatan zo’ravonlikni oldini olish va uning okibatlarini kamaytirish davlatimizning bosh maksadiga aylangan. Bundan tashkari yosh bolalarni zo’ravonlikdan ximoya kilishning mavjud barcha zo’ravonlik turlarini kamaytirish borasida jamiyatimiz ulkan saloxiyatga ega va uning bolalarga nisbatan zo’ravonlik natijasida yuzaga keladigan uzok muddatli ijtimoiy muammolar va salomatlikka taallukli okibatlarini kamaytirish borasidagi saloxiyati ham e’tiborga molikdir.
Har kanday jamiyat uning madaniy, iktisodiy va ijtimoiy kelib chikishidan kat’iy nazar, bolalarga nisbatan zo’ravonlikka xozir barxam berishi kerak. Bu esa o’z navbatida jamiyatlarning dunyoqarashini va uning zamirida yotgan zo’ravonlik bilan alokador iktisodiy va ijtimoiy shart- sharoitlarining o’zgartirishini taqozo etadi.
Xar bir jamiyatda bolalarning katta kismi o’z uylarida sezilarli darajada zo’ravonlikka duchor bo’ladilar. Bolalarga nisbatan zo’ravonliklarning ba’zi ko’rinishlari barcha muxitlar uchun umumiydir. Jismoniy jazo berish xamda shavkatsiz yoki taxkirlovchi jazolashning boshka turlari ota- onalar va oilaning boshka a’zolari tomonidan uylarda bolalar parvarishi bo’yicha mas’ul shaxslar tomonidan tarbiya muassasalarida o’qituvchilar tomonidan maktablarda qo’llaniladi va shu bilan birga bolalarga konun bilan bo’lgan kelishmovchiliklarda singdiriladi. Maxallada esa “daydi” yoki “bezori” tamg’asi qo’yilgan bolalar mas’ul shaxslar jumladan nomas’ul tomonidan ham javobgarlikdan xoli tarzda kiynalishi yoki boshka biron ko’rinishda tazyiq o’tkazilishi mumkin.
Jinsiy zo’ravonlik ham barcha muxitlarda ro’y beradigan zo’ravonlik turiga kiradi. Ko’plab jamiyatlarda kiz bolalar va o’g’il bolalarni jinsiy zo’rlash eng ko’p o’z uylarida ro’y beradi yoki o’z oilalariga yakin bo’lgan inson tomonidan amalga oshiriladi.
Bolalarga nisbatan zo’ravonlikning ba’zi ko’rinishlari jamiyat tomonidan doimiy ravishda qabul qilinishi uning saklanib kolinishining asosiy sababidir. Bolalar ularga qarshi shaxslar xamda umumiy omma tomonidan jismoniy, jinsiy va ruxiy zo’ravonlik qilinishi bolalikning ajralmas kismi sifatida kabul kilishlari mumkin.
Yosh bolalar uchun jismoniy zo’ravonlikning tahlikasi eng yuqori bo’lsa, jinsiy zo’rlashga ko’prok balog’atga yetmagan bolalar yoki o’smirlar duchor bo’ladilar. O’g’il bolalarning jismoniy zo’ravonlik qurboni bo’lish ehtimoli yuqoriroq bo’lsa,kiz bolalar ko’prok e’tiborsizlik va jinsiy zo’ravonlik qurboni bo’lishlari ehtimoli yukorirokdir.
Ayni vaqtda zo’ravonlik ro’y berishining oldini olish yoki uni kamaytirish mumkin bo’lgan boshka omillar xam mavjud.Bunday himoya omillari xali chukurrok izlanishlarni talab kilsada, xozirda ota-onalar va bolalar o’rtasida kuchli bog’liqlik rishtalarini o’rnatish barqaror oilalar ichida bolalar bilan o’zaro zo’ravonlik yoki tahqirlashdan xam bo’lgan aloqalarni rivojlantirish kabilar bolalarni ximoya kilish uchun kuchli omillar sirasiga kiradi.