O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

11-§. BALET SAN’ATI
Raqs san’ati o‘zbek va dunyo xalqlari tarixida qadimgi 
san’at turlaridan sanaladi. Uning chashma ildizlari ibtidoiy 
jamiyat davriga borib taqaladi. mazkur jamiyatning ilk 
davrlarida inson totemistik va animizm dunyoqarashlari bilan 
tabiat hodisalarining tub sabablarini tushunib yetolmay: yashin, 
momaqaldiroq, bo‘ron, zilzila, quyosh, oy tutilishlari va boshqa 
tabiiy ofatlami ilohiy kuch deb, ramziy obrazlar yaratdiiar. Jodu 
va afsun yo‘li bilan hayvonlarga sig‘inib «pantomimo» orqali 
ularga taqlid qilib o‘ynaganlar. odamlar hayvon qiyofasiga kirib 
turli harakatlar bilan ilohiyatga sig‘inganlar, diniy marosimlar 
otkazganlar. Zamonlar o‘tishi bilan ovchilik, chorvachilik 
qatori dehqonchilik, bog‘dorchilik, hunannandchilikning 
ham rivojlanishi, yangi yerli qabila, xalqlar, yangi sinflarning 
maydonga kelishi, davlatlarning paydo bo‘lishi, ishlab chiqarish 
kuchlarimng ko‘payishi sababli yangi diniy oqimlar paydo 
bo‘lishi va insonlar jamiyati bosqichma-bosqich rivojlanishi 
tufayli bir qator san’at turlari ham taraqqiy etdi.

---

86
asrlar davomida dunyo xaiqlarining o‘ziga xos, milliy raqs 
san’ati turli yo nalishlarda rivojlandi. asrlar davomida o‘zbek 
xalqining ham raqs san’ati rivoj topdi o‘zbekistonda Buxoro, 
Xorazm va Farg‘ona-Toshkent raqs maktablari bunyodga 
keidi. shuni aytib o‘tish joizki, o‘zbek raqs san’ati XX asrning 
20-yillaiiga qadar asosan xonadon-bazmlarda ayollar davralarida 
ijro etilib rivojlangan bo‘lsa, sobiq sovet davrida katta zal 
sahnalarida, teatr spektakllarida keng quloch yozib rivojlandi. 
yuqorida tilga olingan raqs maktablarining an’analarini XiX asr 
oxiri XX asr boshlarida yashab ijod qilgan san’atkorlar Usta olim 
Komilov, yusuf qiziq shakarjonov, Tamaraxonim, mukarrama 
Turg‘unboyeva, Roziya Karimova, Gavhar Rahimova, Reyim 
ota olloberganov, Begimxon Komilova, To‘ychi inog‘omov va 
boshqalar o‘nlab raqs ustalari kelgusi avlodga yetkazib berdilar.
o‘zbekistonda raqs san’atini rivojlantirish uchun 1928-
yili Samarqand davlat musiqa va xoreografiya ilmiy-tadqiqot 
instituti ochildi. mazkur institut 1932-ylli Toshkentga 
ko‘chirilganidan so‘ng, institutdan xoreografiya bo‘limi ajralib 
chiqdi. shu bo‘lim asosida 1933-yili o‘zbekiston xalq artisti 
Tamaraxonim tashabbusi bilan Toshkentda xoreografiya 
maktabi tashkil topdi. Ushbu maktab o‘zbekiston Respublikasi 
hokimiyatining 1947-yil 11-dekabrdagi qaroriga asosan, 
Toshkent davlat xoreografiya bilim yurtiga aylantirildi. Ushbu 
bilim yurti 1957-yildan boshlab Toshkent davlat milliy raqs va 
xoreografiya oliy maktabi deb ataldi. Ushbu xoreografiya o‘quv 
dargohi yillar davomida yetarli darajada yuqori malakali raqqos 
va raqqosalarni yetkazib bermoqda, ular o‘zbek milliy raqs va 
yevropa uslubidagi xoreografiya san’atini rivojlantirmoqdalar, 
dunyoga tanitmoqdalar.
Balet  (lot. Ballo - raqsga tushaman) - asar mazmunini 
musiqiy xoreografik obrazlar vositasi bilan ifodalanadigan 
sahna san’ati turi bo‘lib, o‘zida san’atning dramaturgiya, musiqa, 

---

87
xoreografiya, tasviriy san’at kabi turlarini uyg‘unlashtiradi, bu 
san’at turlarining hammasi alohida-alohida mayjud bo‘lmay, 
baletning sintez markazi bo‘lgan xoreografiyaga bo‘ysunadi. 
Balet librettochi, kompozitor, baletmeyster va rassom 
hamkorligida yaratiladi. Baletning dramaturgik asosi librettodan 
boshlanib, unda asarning asosiy mazmuni, g‘oya, ziddiyat va 
xarakterlari aniq belgilanadi. libretto “ko‘pincha” adabiy 
asarga asoslanib, uni musiqa va xoreografiyada gavdalantirish 
imkoniyati hisobga olinadi: ssenariy asosida esa kompozitor 
balet musiqasini yaratadi. Uning izchilligi, sahna ko‘rinishi, 
parda va pomerlarga bo‘linishi ssenariyda ko‘rsatiladi. musiqa 
faqat ssenariyni ifodalabgina qolmay, balki musiqali obrazlarning 
mazmuni bilan uni boyitadi. Balet musiqasi xoreografiyani 
yaratish uchun asos bo‘iib xizmat qiladi. Balet - musiqada 
yozilgan, xoreografiyada gavdalantirilgan drama.
30-yillarda o‘zbek musiqali teatri rivojlanishi bilan bir 
vaqtda balet san’ati ham yuzaga keldi. «Paxta» nomli birinchi 
o‘zbek baleti 1933-yili musiqali teatrda sahna yuzini ko‘rdi. 
Kompozitor m.Roslavets yozgan bu balet tez orada sahnadan 
tushib ketdi. Buning sababi baletni adabiy mazmuni sayozligi 
va musiqiy dramaturgiyasining bo‘shligida edi. Birinchi tajriba 
muvaffaqiyatsizlik bilan tugagan bo‘lsada, lekin tarixiy iz 
qoldirdi.
o‘zbekiston davlat opera va balet teatri jamoasi 1939-yilda 
kompozitor F.Talning «shohida» (ya.yusupov va a.Bender 
librettosi) nomli ikkinchi o‘zbek baletini tomoshabinlarga 
havola qildi. mazkur baletning mazmuni davr taqozosi bilan ikki 
yosh shoqida va Botir taqdirlari 20-30-yillarda o‘zbekistonda 
kolxoz tuzish davrida sodir bo‘lgan sinfiy kurash voqealari bilan 
bog‘langan. Baletning mazmuni va musiqiy dramaturgiyasida 
ayrim kamchiliklar bo‘lishiga qaramasdan u sahnada bir necha yil 

---

88
umr ko‘rdi. 1940-yili opera va balet teatr jamoasi kompozitorlar 
E. Brusilovskiyning «Gulandom» nomli baletini tomoshabinlarga 
havola qildi. mazkur baletni bunyodga kelishi to‘g‘risida 
Tamaraxonim shunday hikoya qiladi: “1935-yili m.qoriyoqubov 
rahbarligida Xorazmga bordik, xalqqa tomoshalar ko‘rsatdik. 
Xorazm xalq musiqa va raqs san’atlari bilan yaqindan tanishdik, 
maftun bo‘Jdik. ansamblimizning musiqa rahbari bastakor va 
sozanda P. Rahimov bilan biigalikda ko‘p narsalanii o‘rgandik 
va shu paytda eshitgan musiqalar asosida balet yozish g‘oyasi 
tug‘ildi. Ushbu g‘oyani amalda joriy etish niyatida «Gulandorn» 
baletining librettosi ustida shoir a. Uyg‘im, ml yankovskiy 
bilan birgalikda 1939-уil ishladik. P.Rahimov esa Xorazm xalq 
musiqalarini va o‘zi bastalagan kiiylarni E, Brusilovskiyga 
berdi. U balet partiturasini me’yoriga yetkazdi. Va 1940-yil 
3-mart kuni «Gulandorn» nomli baletni tomashabinlaiga havola 
qildik. Ushbu baletni men baletmeyster i. arbatov, rassom meli 
musayeviar bilan hamkorlikda sahnalashtirdi.
«Gulandom» baleti «shohida» ga qaraganda ancha 
mukammal yaratilgan bo‘iib, o‘n yil davomida teatr 
repertuaridan o‘rin oldi. Bu vaqt ichida balet uch marta 
-1940,1946,1951-yillarda qayta-qayta sahnalashtirildi.
ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan bir paytda, 1943-yil 
7-noyabr kuni o‘zbek opera va balet teatri jamoasi kompozitorlar 
s.N.Vasilerkoning «oq bilak» (asmirnov librettosi) nomli 
to‘rtinchi o‘zbek baletini tomoshabiniar hukmiga havola 
qildl Zikr qilingan “Paxta”, “shohida” va “Gulandorn
55
 
baletlari ijtimoiy-siyosiy mavzularda yozilgan bo‘lsa, «oq 
bilak» o‘zbek xalq ertaklari asosida yozilgan. Baletning asosiy 
qahramonlari bo‘lmish ikki sevishganlar Timur va go‘zal 
oqbilaklarning taqdirlari afsunkor jodu, yovuz ozodachehraning 
sehrgarliklari tufayli ular turli voqealarni boshdan kechiradilar, 

---

89
turli yovuzliklarga duch kelishadi. semurg‘ qushning yordami 
bilan bir-birlarini topishib, murod-u maqsadlariga yetadilar. 
spektaklning musiqasi o‘zbek xalq musiqa merosi asosida 
yozilgan bo‘lsa-da, kompozitorlar sehrlangan jiddiy voqealarni 
ustalik bilan, sharq koloritini uyg‘unlashtirgan holda ifodalay 
olgan. Baletning musiqiy dramaturgiyasi yuqorida qayd qilingan 
baletlarga nisbatan ancha qiziqarli va mukammal yaratilganligi 
sababli sahnada uzoq umr ko‘rdi.
o‘zbekistonda balet san’ati, asosan XX asrning 40-yillarini 
ikkinchi yarmidan ravnaq topa boshladi. 1945-75-yillarda 
o‘zbek teatri uch asosiy janr-musiqali drama, opera va balet 
janrlarida rivojlanib bordi. 50-yillarda balet janrida epik qissalar 
tavsifi ustunlik qilgan bo‘lsa, 60-70-yillarda yaratilgan asarlarda 
ko‘pincha, fojiali syujetlami ifodalashga intilish seziladi. 
dastlabki partituralar o‘zida folklor materialini syuita usulida 
mujassamlashtirgan bo‘lsa, 60-70-yillarga mansub asarlarda 
folklor manbalarini erkinroq talqin etishga va voqeani musiqali 
sahna ifodasida zamonaviy usullaiga asoslanib, spektaklning 
musiqa dramaturgiyasi yaxlitligiga erishildi.
Urushdan keyingi yillarda respublikainizning musiqiy 
hayotida ulkan o‘zgarishlar va ijodiy yutuqlar yuz bera 
boshladi. atoqli bastakorlar va turli san’at ustalaiining davrasiga 
birin-ketin iste’dodli, yuqori malakali milliy kompozitorlar 
yozuvchi dramaturg, dirijorlar, rejissorlar kirib keldilar. o‘zbek 
balet san’ati 50-90-yillarda kompozitorlardan: m.leviyev, 
d.Zokirov, m.ashrafiy, G. mushel, B.Giyenko, i.akbarov, 
U.musayev, a.Kozlovskiy, s.yudakov, RVildanov va boshqalar, 
baletmeysterlaidan: V.Gubskaya, E.Baravnovskiy, i.yusupov, 
G.izmailova, dirijyorlardan: m.ashrafiy, F.shamsiddinov, 
B.inoyatov, d.abdurahmonova, iaqqoslardan: R.Tangurlev, 
i.yusupov, a.mo‘minov, s.Burxonov va boshqalar hamda 

---

90
raqqosalardan: G.izmailova, B.qoriyeva, s.Tanburleva, X. 
Komilova, R. murodova kabi juda ko‘p balet mutaxassislarining 
faol ijodiyoti tufayli rivoj topdi.
shuni aytib o‘tish joizki, XX asraing 30-40-yillarning 
yuqorida qayd etilgan baletlarning musiqalari asosan an’anaviy 
o‘zbek musiqa merosiga mukammal ravishda tayangan holda 
rus kompozitorlari tomonidan, ularni yevropa ko‘p ovozli 
musiqa vosita uslublari bilan payvasta holda yozgan bo‘lsalar, 
50-90-yillarda esa o‘zbek va rus kompozitorlari o‘zbek musiqa 
merosiga murojaat qilsalar-da, lekin asosan mustaqil ravishda 
original balet musiqalarini yaratdilar.
Urushdan keyingi davr balet san’atida G.mushelning 
«Raqqosa» baleti (1952-yil E.Baronovskiy librettosi) katta 
ahamiyatga molikdir. Baletda yoshlarning «katta» san’atga 
chiqishi, sahnaga intilishiga katta yoshli avlodning e’firoz 
bilan  qarashi  asos  qЩb  olingan. Asar  markazida  dastlab 
qishloq havaskorlik to‘garagining eng yaxshi raqqosasi, so‘ng 
xoreografiya bilim yurtining talabasi Gulnora obrazi turadi. 
Uning intilishlariga otasi qarshi chiqadi. lekin bu qaishilik 
osonlikcha yechilib, voqelikka hikoya xarakterini baxsh etadi.