O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘lim

1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekkursiyani o’tkazishda mazmuni va turlari
Tarbiyachi ekskursiyani rejalashtirar ekan, ekskursiya mavzusi hamda maqsadini aniq belgilaydi, ekskursiya o'rnini, unga boriladigan qulay (bolalarni charchatmaydigan, ulardiqqatini asosiy maqsaddan chalg'itmaydigan) yo'lni belgilaydi. Ekskursiya o'rnini tanlashda bolalarning jismoniy imkoniyatlarini (piyoda yuriladigan ekskursiyalar kichkintoylar uchun faqat yaqin masofalargagina uyushtirilishi mumkin), shuningdek mavsumni, yo'lning xususiyatlarini, obhavo holatini hisobga olish zarur.
Ekskursiya uyushtiriladigan joy tarbiyachiga qanchalik tanish bo'lmasin, u bir ikki kun oldin o'sha joyni ko'rib chiqishi lozim. Bo’lajak ekskursiya joyida bo'lgan tarbiyachi marshrutni aniqlaydi, kerakli obyektlarni topib, bolalar kuzatishlarni mustaqil olib borishlari hamda dam olishlari mumkin bo'lgan joyni belgilaydi.
Ekskursiyani o'tkazishdan oldin tarbiyachi uni o'tkazish usullarini atroflicha o'ylab ko'radi va ekskursiya qiziqarli o'tishi uchun oldindan she'r, topishmoq, maqollarni tanlab ulardan foydalanadi. Bolalarni ekskursiyaga tayyorlash. Ekskursiyadan bir necha kun oldin bolalarda faoliyatga qiziqish uyg'otish, tasavvurlarni jonlantirish maqsadida tarbiyachi ular bilan kichik suhbat o'tkazadi, ya'ni ekskursiya vazifalarini qo'yadi, topshiriq va vazifalami taqsimlaydi, ekskursiyadagi xulq atvor qoidalari bilan tanishtiradi, shuningdek anjomaslari va jihozlarni tayyorlaydi.
Tabiatshunoslik ekskursiyasi. Tabiatshunoslik ekskursiyasi kirish suhbati, kollektiv bo'lib kuzatish, bolalarning individual mustaqil kuzatishlari, tabiatga oid materiallarni to'plash, bolalarning dam olish vaqtida to'plagan materiallar bilan o'ynashi va yakuniy qismlarni o'z ichiga oladi. Bolalarni ekskursiya o'tkaziladigan joyga olib kelgandan so'ng tarbiyachi qisqa suhbatda ekskursiyaning maqsadi va vazifalarini eslatadi. Shundan so'ng ular tabiatdagi narsa va hodisalarni kuzatishga o'tadilar. Ekskursiyaning asosiy qismi kollektiv kuzatishdir. Bunda faoliyatlarning asosiy qismi hal qilinadi. Tarbiyachi bolalarga narsa va hodisalarning xarakterli xususiyatlarini anglab olishlariga yordam beradi. Bunga turli usullar (savol va topshiriqlar, she'rlar, tadqiqotchilik harakatlari, o'yin usullari) ni qo'llash orqali erishiladi. Tarbiyachi kuzatishlarni o'z hikoyasi hamda tushuntirishlari bilan toldiradi. Kuzatishda asosiy e'tibor jism va hodisalarni yaxshilab ko'rishga, ularni qiyoslashga, tabiat hodisalari o'rtasidagi aloqalarni aniqlashga yordam beradigan savol va topshiriqlarga qaratiladi.
Kuzatish jarayonida hikoya, she'r va topishmoqlarni qo'llash foydalidir. Ekskursiya jarayonida tarbiyachi bolalarning bilish faoliyatiga rahbarlik qiladi. Bunda og'zaki (hikoya, suhbat, tushuntirish) ko'rgazmali va amaliy metodlardan foydalanadi.
Ekskursiyaning asosiy qismi tugagach, bolalarning individual mustaqil kuzatishlarga qiziqishlarini qondirish va tabiatshunoslikka oid materiallarni to'plash uchun imkoniyat berish zarur. Biroq material to'plash uchun topshiriq berishda, to'plangan material miqdorini qat'iy cheklash lozim, bu bolalar e'tiborini faqat ma'lum o'simlik va hayvonlarga qaratish va bundan tashqari tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishni tarbiyalash uchun ham kerakdir.
Bolalar mustaqil ishlayotgan vaqtda, tarbiyachi ham yordam berib turishi lozim. Ba'zan o'simlikni qanday kavlab olishni, quruq novdani qanday qirqishni va shu kabilarni ko'rsatib turishi kerak. Dam olish vaqtida to'plangan materiallar saralanadi, jildlarga, savatchalarga joylanadi, ba'zilaridan o'yin va mashqlarda foydalaniladi.
Qishloq xo'jalik ekskursiyasi. Qishloq xo'jalik ekskursiyalari xilma-xildir: dala (yer haydash, ekish, hosil to'plash), o'tloq (mol boqish, hashak o'rish) bog', ekinzor, mevazor, ferma, botanika bog'i, issiqxona, parrandachilik fermasi va shu kabilarga ekskursiyalardir. Ekskursiya insonning tabiatga ta'sirini, ya'ni o'simliklarni o'stirishni va hayvonlarni boqishni ko'rgazmali tarzda ko'rsatish imkonini beradi. Bu yerda bolalar asosiy mehnat jarayonlarining bir nechtasi bilan tanishadilar.
Ekskursiyalarning o'ziga xosligi shundaki, bola inson faoliyatini ham, u ta'sir etayotgan tabiatni ham kuzatishi mumkin. Qishloq xo'jalik obyektiga uyushtiriladigan ekskursiya suhbat bilan boshlanadi. Qishloq xo'jalik ekskursiyalariga tayyorlanishda tarbiyachi kuzatish obyekti bilan oldin o'zi tanishadi, ekskursiya o'tkazish uchun ruxsat oladi, ekskursiya vaqti, bolalarning mehnatda qatnashishlari haqida kelishib oladi va bolalarning ma'lum ishda band bo'lgan kattalar bilan bo'ladigan suhbatining mazmunini belgilaydi. Ekskursiya yakunida mazkur obyekt ishi haqidagi taassurotlar umumlashtiriladi.
Ekskursiyadan keyingi ish. Ekskursiyada olingan bilimlar mashg'ulotlarda, o'yinlarda, tabiat burchagida o'tkaziladigan kuzatishlarda kengaytiriladi va mustahkamlanadi. Ekskursiya vakunida to'plangan materiallarni tabiat burchagiga joylashtirish (masalan, o'simliklarni vazalarga, gul tuvaklarga solish, jonivorlarni akvarium, terrarium, sadaklarga joylashtirish), o'simlik va hayvonlarni kuzatuv ostiga olish zarur.
Ekskursiyadan 23 kun o'tgach, tarqatma material, rasm solish, loy va plastilindan narsalar yasaladi, tabiiy materiallardan foydalanib didaktik o'yinlar, mashg'ulotlar o'tkaziladi. Badiiy adabiyotlar o'qiladi, boialarning ekskursiyadan olgan taassurotlari haqidagi hikoyalari tinglanadi. Mashg'ulot yakunida umumlashtiruvchi suhbat o'tkaziladi.
Ekskursiyalari ma'lum tizimga muvofiq o'tkaziladi. Ularni tabiatda bo'ladigan mavsumiy o'zgarishlarga qarab ayni bir obyektning o'ziga yilning turli fasllarida uyushtirish maqsadga muvofiqdir. Masalan, bahor mavsumida maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan vazifalarni astasekin murakkablashtirgan holda istirohat bog'iga 3 marta ekskursiya uyushtirish lozim.
Bu ekskursiyadan maqsad — bolalarni bahorgi o'zgarishlar bilan tanishtirish, ularni ko'rish hamda tabiatda sodir bo'layotgan o'zgarishlarning sababini tushunish ko'nikmalarini o'stirishdir. Qishloq xo'jalik ekskursiyalarini kattalar mehnatining ayrim turlari bilan tanishtirish maqsadida epizodik tarzda o'tkazish lozim. Ekskursiyani uyushtirish guruhdagi mashg'ulotni uyushtirishga qaraganda qiyinroqdir, shuning uchun uning muvaffaqiyatli o'tishi tarbiyachi va boialarning puxta tayyorlanishlariga bog'liq bo'ladi.
Estetik tabiatning ekskursiyalari bolaga tabiatning go'zalligini idrok etishga va uning hissiyotlari madaniyatini rivojlantirishga yordam beradi. Shu asosda ona tabiatiga muhabbat, unga hurmat, Vatanga muhabbat shakllanadi. Ushbu muammoni hal qilish uchun men nafaqat tabiatga, balki qo'g'irchoq teatriga tashrif buyurib (bolalar o'zlarini sehrli go'zallik dunyosiga cho'mdiradigan) ekskursiyalarni tashkil qildim.
Uy-ro'zg'or buyumlariga ekskursiyalar bolalarga inson mehnati tushunchasini o'zlashtirishga yordam beradi. Ushbu ob'ektlarga tashrif buyurish odamlarga tabiatga qanday ta'sir ko'rsatishi, o'simliklar va hayvonlarni o'stirishi va ularga g'amxo'rlik qilishini bolalarga ko'rsatish imkoniyatini beradi. Ekskursiyaning asosiy maqsadi - odamlar nimani va nima maqsadda qilayotganlarini, mashinalardan qanday foydalanayotganliklarini, ularning ishi bilan qanday bog'liqligini, uning natijalarini ko'rsatib berish.
Ekskursiyani ishlab chiqishda ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi xarakterdagi bir qator vazifalarni belgilash va hal qilish muhimdir.
Ekskursiyalarning rivojlantiruvchi komponenti sezuvchanlik qobiliyatlari (ob'ektlarning turli xil belgilarini ko'rish qobiliyati: rang va uning soyalari, fazoviy joylashuvi, xilma-xil shakllari, to'qimalari va boshqalar) kabi fikrlash jarayonlari (tahlil, taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, tabiat va murakkablik darajasi, tasavvur va ijodkorlik bilan har xil bo'lgan aloqalarni o'rnatish qobiliyati.
Ekskursiyani ishlab chiqishda ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi xarakterdagi kompleks vazifalarni belgilash va hal qilish muhimdir. Hal qilinayotgan pedagogik vazifalarning mohiyati bo'yicha ekskursiyalar tasnifini ajratish mumkin: tabiiy tarix, ekologik, qishloq xo'jaligi ob'ektiga, estetik ekskursiya.
Ekskursiyaning tarkibi: kirish suhbati, jamoaviy kuzatuv, bolalarni individual ravishda mustaqil kuzatish, material to'plash, to'plangan materiallar bilan o'ynayotgan bolalar, yakuniy qism, bu vaqtda o'qituvchi ekskursiyani umumlashtiradi va tabiatni hurmat qilish zarurligini eslatadi.
Sensorli tasvirlarni anglash uchun tabiatning kuzatilgan ob'ektlarini chizmalar yoki piktogrammalar yordamida mahkamlash katta ahamiyatga ega, ayniqsa ular o'zgartirilgan bo'lsa, bir holatdan ikkinchi holatga o'tadi. Bu holda o'zgaruvchan tabiat ob'ektlari vaqt parametriga muvofiq qayd etiladigan taqvimlar tomonidan katta yordam ko'rsatiladi.
Kuzatuvlar ketma-ketligi yozilgan taqvim o'zgarishlarning mohiyati, ularning o'tishi shartlari va ular sodir bo'lgan vaqt haqida izchil va batafsil fikr beradi. Bolalarning faol ishtirokidagi jonli kuzatuvlar asosida yaratilgan kalendarlar sinfda bilimlarni mustahkamlash va umumlashtirish uchun yaxshi ko'rgazmali quroldir.
Shunday qilib, to'g'ri tanlangan tarkib, bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish usullari va shakllari aqliy tarbiya muammolarini muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beradi
Ekskursiyaning o'quv komponentining vazifalari bolalar tomonidan tabiat haqidagi ekologik tushunchalar va elementar (predmetli) tushunchalar tizimini o'zlashtirishdir. Zamonaviy o'qituvchilar va psixologlar maktabgacha yoshdagi bolalarda tirik organizmlarning xilma-xilligi, ularning o'sishi va rivojlanishiga turli xil omillarning (abiotik, biotik va antropogen) ta'siri to'g'risida yagona va umumiy fikrlarni shakllantirish imkoniyatini isbotladilar.
Bolalar alohida o'simliklar va hayvonlarning, shuningdek odamlarning ma'lum bir yashash muhitiga va uning mavsumiy o'zgarishlariga moslashuvchanligini sezishni tezda o'rganadilar.
Olimlar V.P.Arsentyev, S.N.Nikolaeva, I.A.Xaydurov, N.N.Kondratyev va boshqalarning fikriga ko'ra, ekologik ta'lim mazmuni ikkala yakka ob'ektlarni (tirik organizmlar va ajralmas tabiiy jamoalarni (o'rmon, o'tloq, hovuz, park va boshqalarni) kuzatishlari bo'lishi kerak.
Ekskursiyalarning rivojlanish komponenti quyidagilarni rag'batlantiradi.
kuzatish va kuzatish qobiliyatlari;

• 
  hissiy qobiliyat (turli xil narsalarni ko'rish qobiliyati ob'ektlarning belgilari: rang va uning soyalari, fazoviy joylashuvi, xilma-xil shakllari, to'qimalari va boshqalar);
  
• 
  fikrlash jarayonlari (tahlil, tasnif, aloqalarni o'rnatish qobiliyati, tabiati va murakkabligi darajasi jihatidan farq qiladi); tasavvur va ijodkorlik.
  

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o'tkazilgan ekskursiyalar, sayrlarni kuzatish jarayonida o'qituvchi nafaqat bolalar g'oyalarini kengaytiradi, balki eng muhimi, ularga tabiat hayotidagi muayyan qonuniyatlarni amalga oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga, barcha turdagi ekskursiyalardan foydalanish tabiatga bo'lgan muhabbatni va unga nisbatan ongli va ehtiyotkor munosabatni tarbiyalashga qaratilgan.
Yuqoridagi ekskursiyalarning har qanday biri kirish suhbati, jamoaviy kuzatuv, bolalarning individual o'zini o'zi kuzatishi, material to'plash, bolalar to'plangan material bilan o'ynash, yakuniy qismdan iborat bo'lib, o'qituvchi ekskursiyani umumlashtiradi va tabiatni hurmat qilish zarurligini eslatadi.
O'qituvchi bolalarni ekskursiya joyiga olib kelib, kollektiv kuzatuvni tashkil qiladi, bu jarayonda asosiy dasturiy vazifalar hal qilinadi. Voyaga etgan kishi bolalarga narsalar va hodisalarning xarakterli xususiyatlarini almashtirishga, ular o'rtasida kerakli aloqalarni o'rnatishga yordam beradi. Bunga turli yo'llar bilan erishiladi. Masalan, o'qituvchi bolalarga savollar beradi, kuzatuvlarini o'z hikoyasi, tushuntirishlari bilan to'ldiradi.