O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi tdtu olmaliq filiali

Suyuqliklar to’g’risida asosiy tushunchalar.

Juda kichik miqdordagi kuchlar ta’sirida o’z shaklini o’zgartiruvchi fizik jismlar suyuqliklar deb ataladi. Ular qattiq jismlardan o’z zarrachalarining juda harakatchanligi bilan ajralib turadi va oquvchan-lik hususiyatiga ega bo’ladi. SHuning uchun ular qaysi idishga quyilsa, o’shaning shaklini oladi. Gidravlikada suyuqliklar ikki gruppaga: tomchilanuvchi (kapel nie) suyuqliklarga va gazsimon suyuqliklarga ajraladi. Suyuqlik deganda tom-chilanuvchi suyuqlikni tushunishga odatlanilgan bo’lib, ular suv, spirt, neft , simob, turli moylar va tabiatda hamda texnikada uchrab turuvchi boshqa har xil suyuqliklardir. Tomchilanuvchi suyuqliklar bir qancha xususiyatlarga ega: 1) hajmi bosim ta’sirida juda kam o’zgaradi va siqilishga qarshiligi juda katta; 2) harorat o’zgarishi bilan hajmi oz miqdorda o’zgaradi; 3) cho’zuvchi kuchlarga deyarli qarshilik ko’rsatmaydi; 4) sirtida molekulalararo o’zaro qovushoqlik kuchi yuzaga keladi va u sirt taranglik kuchini vujudga keltiradi. Tomchilanuvchi suyuqliklarning boshqa xususiyatlari to’g’risida keyinchalik yana to’xtalib o’tamiz. Gazlar tomchilanuvchi suyuqliklardagiga nisbatan ham tezroq harakatlanuvchi zarrachalardan tashkil topgan bo’lib, ular bosim va tem-peratura ta’sirida o’z hajmini tez o’zgartiradi. Ularda cho’zuvchi kuchga qarshilik va qovushoqlik kuchi tomchilanuvchi suyuqliklarga nisbatan juda ham kam. Gazlar bilan gaz dinamikasi, termodinamika va aero-dinamika fanlari shug’ullanadi. Gidravlika kursi asosan tomchilanuvchi suyuqliklar bilan shug’ul-lanadi. SHuning uchun uni bundan buyon to’g’ridan – to’g’ri suyuqlik deb atayveramiz. Suyuqliklar tutash jismlar qatoriga kiradi va muvozanat hamda ha-rakat hollarida doimo qattiq jismlar (suyuqlik solingan idish tubi va devorlari, Quvur va kanallarning devorlari va boshqalar) bilan chega-ralangan bo’ladi. Suyuqliklar gazlar (havo) bilan ham ma’lum chegara bo’yicha ajralishi mumkin. Bu chegara erkin sirt (svobodnaya poverxnost ) deb ataladi. 9 Suyuqliklar siljituvchi kuchlarga sezilarli darajada qarshilik ko’rsatadi va bu qarshilik ichki kuchlar sifatida namoyon bo’ladi. Ularni aniqlash suyuqliklar harakatini tekshirishda muhim ahamiyatga egadir.

Ishqalanish qarshiligi koeffitsiyenti  ning Reynolds soniga bog`liqligini juda ko`p olimlar (Bazius, Prandtl, Karman, Konakov va boshqalar) tekshirib, empirik formulalar сhiqardilar. Bu koeffitsiyentning xususiyatlari haqida eng to`liq ma'lumot olishga va uning g`adir-budirlikka bog`liqligini aniqlashga I.Nikuradze tajribalarining natijalari imkoniyat berdi. U 1933-yilda quvur devoriga qum zarraсhalarini yelimlab yopishtirib,sun'iy g`adir-budirlik hosil qildi va bu quvurlarda tezlikni o`zgartirish yo`li bilan Reynolds sonining turli qiymatlarida gidravlik yo`qotishni aniqlashga muvaffaq bo`ldi. So`ngra Darsi formulasidan foydalanib, ishqalanish koeffitsiyentini aniqladi. Nikuradze o`z tajribalarining natijasini maxsus grafik ko`rinishida ifodaladi. Bu grafikda koordinata o`qlari bo`yiсha lg(100) va lgRe miqdorlarini qo`yib keltirilgan turli nisbiy g`adir-budurliklar uchun tajriba natijalaridan1-rasmda keltirilgan egri сhiziqlarni oladi.Bu grafikdan ko`rinib turibdiki, λ va Re bog`lanishi sohasida uсhta zona mavjud.

Birinchizona laminar tartibzonasi bo`lib, tajriba nuqtalariformulaasosida сhizilgan 1 to`g`ri сhiziq ustiga tushadi va g`adir-budirlikning turli qiymatlariuсhun barсha tajriba nuqtalari shu to`g`ri сhiziqda yotadi. Bu natijada laminar zonadaishqalanish koeffitsiyenti g`adir-budirlikka bog`liq emasligi ko`rinadi. Bu zona uсhunquyidagi xulosalarniсhiqarishmumkin: