O‘zbek tili fonetikasi

u,  ы,  e  kabi  qo‘shimcha  belgilari  ham  qo‘llaniladi.  o‘zbek  xalq  shevalaridan 
Toshkent  va  Toshkent  atrofidagi  shevalarda;  Jizzax,  Kattaqo‘rg‘on,  Samarqand, 
Buxoro, Qarnob kabi shevalarda 6 tadan unli fonema mavjud. Demak, bu shevalarda 
unli  fonemalar  miqdor  jihatdan  bir-biriga  asosan  mos  keladi.  Bulardan  o-til  orqali 
qattiq  lablanmagan  fonema  sanaladi.  Samarqand-Buxoro  shevalarida  bu  fonema 
ba’zan  a  belgisi  bilan  beriladi.  (Mas.,  amonot-omanat)  ‘  va  u  unlilarning  talaffuzi 
adabiy  tildagi  kabi  qisqa  talaffuz  qilinadi.  Samarqand-Buxoro  shevalari  bundan 
mustasnodir.  Shunday  qilib,  yuqoridagi  fonemalardan  ikki  fonema  (e,  ә),  Farg‘ona 
shevalarida uchta  fonema  (e,  ә, a) bilan beriladi. Qipchoq  shevalaridagi kabi  o‘g‘uz 
unlilarda  9-10  tadan  unli  fonema  mavjuddir.  Shevalarda  birlamchi  cho‘ziqlik  ham 
mavjud  (Adы,  qiz,  diz  kabi)  bu  o‘g‘uz  shevalarida  uchraydi.  Masalan,  f  fonemasi 
Samarqand-Buxoro  shevasidan  tashqari,  hamma  shevalarda  p  undoshiga  x  va  h 
aralashtiriladi.  Qipchoq  shevalarida  x  fonemasining  q  fonemasiga  o‘tishi  (qalq, 
qatыn singari), ayrimlaridan esa q fonemasining k fonemaga o‘tishi (kəri, kədir kabi) 
singari xususiyatlarning mavjudligi ko‘zga tashlanib turadi. Ilmiy yozuv va imlo bir-
birlariga o‘xshasalar ham, ular qo‘llanilishi va asoslari bilan o‘zaro farqlanib turadi. 
Bu farqlarni hisobga olish shevashunoslik uchun, ayniqsa, foydalidir. 
Tilshunoslikda  keng  miqyosda  qo‘llanadigan  lotin  alfaviti  asosida  tuzilgan 
transkripsiya  xalqaro  fonetik  alfavit  (Mejdunarodnыy  foneticheskiy  alfavit  -  MFA) 
nomi  bilan  yuritiladi.  Rus  grafikasi  asosida  tuzilgan  transkripsiyalar  turkshunos  va 
russhunoslarning  ishlarida  keng  tarqalgandir.  Lekin  o‘zbek  tilining  dialekt  va 
shevalarini  o‘rgangan  turkolog  va  o‘zbekshunoslar  o‘z  ilmiy  ishlarida  turlicha 
transkripsiya  belgilarini  qo‘llaganlar.  Ba’zilari  lotin  alfavitidan  foydalangan  bo‘lsa 
(prof.  Ye.D.Polivanovning  ishlariga  qarang),  ba’zilari  rus  grafikasi  asosida  tuzilgan 
transkripsiyalardan  foydalangan  (prof.  Borovkov,  prof.  V.V.Reshetovlar  ishlariga 
qarang). 
Shevalarda uchraydigan har bir tovushni ifodalash uchun transkripsiyada ayrim 
belgi  olish  talab  qilinadi.  Ammo  shuni  aytish  kerakki,  mavjud  transkripsiya 
sistemalari  bu  talabga  to‘liq  javob  bera  olmaydi.  Ayrim  hollarda  bosmaxona 
imkoniyatini hisobga olgan holda bir tovush uchun ikki harf ishlatish ham uchraydi. 
Masalan, ng va dj mustaqil fonemalarining ikki harf bilan berilishi kabi. 
V.V.Reshetov  va  Sh.Shoabdurahmonovlar  qo‘llagan  transkripsiya  sistemasida 
kirill  alfavitidagi  ye,  yo,  yu,  ya  dan  tashqari  hamma  harflar  qo‘llangan.  Yolashgan 
harflar transkripsiyada tovushlar birikmasi orqali quyidagicha beriladi: ye - ye, ye, yϵ