O‘zbek tili fonetikasi

 
Qattiqlik-yumshoqlik belgisi 
O‘zbek  tilidagi  undosh  fonemalar  nutqiy  jarayonda  qanday  sintagmatik 
qurshovda  kelishiga  bog‘liq  holda  qattiqlik  yoki  yumshoqlik  belgisiga  ham  ega 
bo‘ladi. 
Akademik  G‘.Abdurahmonov  va  A.Rustamovlarning  ta’kidlashlaricha, 
qadimgi  turkiy  tilda  undosh  fonemalarning  hammasi  palatal  (ingichka  yoki 
yumshoq)  va  velyar  (qalin)  variantlarga  ega  bo‘lgan.  Bu  undosh  fonemalarning  har 
biri  old  qator  unlilari  bilan  kelganda  ingichka,  orqa  qator  unlilar  bilan  kelganda  esa 
qalin  talaffuz  qilingan.  Ingichkalik  yoki  palatallik  tilning  o‘rta  qismining  qattiq 
tinglay (palatum)ga, qalinlik (velyarlik) esa tilning orqa qismining yumshoq tanglay 
(velum)ga  ko‘tarilishi  natijasida  vujudga  keladi.  Talaffuzning  mana  shu  xususiyati 
bilan turkiy so‘zlar qalin yoki ingichka bo‘lgan: at-el,al-el,ut-ut,ol-ol va boshq. 
1
 
Hozirgi  o‘zbek  tilida  palatal  singarmonizm  relikt  hodisa  bo‘lganligi  tufayli, 
qattiqlik-yumshoqlik  belgisi  undoshlarning  barchasi  uchun  emas,  faqat  ayrimlari 
uchun xos bo‘lib qolgan. 
Xususan,  ng  undoshi  old  qator  unlili  o‘zak  tarkibida  yoki  shunday  o‘zakli 
so‘zlarga  qo‘shilganda  ingichka,  yumshoq,  orqa  qator  unlili  o‘zak  tarkibida  yoki 
shunday o‘zakli so‘zlarga qo‘shilganda esa qalin, qattiq talaffuz qilinadi. 
Qattiqlik-yumshoqlik  belgisi  bilan  farqlanuvchi  bu  undosh  bir  xil  sharoitda 
hech qachon biri o‘rnida ikkinchisi kela olmaydi. Shuning uchun zidlanuvchi a’zolar 
o‘zaro qo‘shimcha distributsiya munosabatida bo‘ladi. Bunday munosabatda bo‘lgan 
birliklar esa bir mohiyatning turli ko‘rinishlari, variantlari bo‘ladi.
2