|
Dialektal so‘zlarning ma’noviy guruhlari
Dialektal so‘zlarning ma’noviy guruhlari juda ko‘p bo‘lib, ulardan ayrimlarinigina keltiramiz.
Dehqonchilikka xos atamalar: o q a r ыq, sh a h ariq, paxta, kerak, ko‘sak, chuvma, lo‘ppeq levlagi, oq qalcha, qizilcha, arpa, burdey//biyday, djoxeri
Chorvachilikka xos atamalar: e t//a t, s i gi r//s i y i r ~ i n e k// i ney~uy, bizer~ gesala, koy, yechki//gechi,denan, tuya//t u g a, x o t u k ~ k u r r a ~ t a y x a r, t e y, a yg‘ i r, b i y a ~ b a y t a l, ch u v i ch, se r k e, bo te//betalaq.
Ov, baliqchilikka xos atamalar: tor, tuzeq matrap, yeyme, hephen, 1h a r m a q//ch a l m e q, sanchqы; laqqa, - chavah, zeg‘ara balыq,chorten//chortan balыq, djayin,a q b a liq.
Binokorlikka xos atamalar: uy//oy, madang, ravaq, meri,qasava, peydever, xeniy//xeniy~ebrez, s a r r e v, xeri //xarы, ustun, sinch, keshak, teqi~vesse, este, dedliz, yelek, ship, tevche//tekche.
Uy-ro‘zgor buyumlarining atamalari: qezen//qaze n, t o v oq// t a b a q, l e g e n//l e g e t, o g i r ~ k e l i , bol ti// belte, peqir~satil ~ chelek, chepki, teshe, panshaxa~beshlik, xurma//xurmeche, chapye, tag‘ora//teg‘ara, chevli, galvir, yeley//elek; gilem, sholche, ralы, elacha; tushek//teshek, yekendez, yestuh~bolish.
O‘zbek shevalarida yana shunday leksik guruhlar borki, ular shu sheva vakillarining moddiy hayot sharoitlari, shu sheva joylashgan hududning iqtisodiy rivoji bilan bog‘liqdir. Ma’lum bir hududda ma’lum bir ishlab chiqarish tarmog‘ining rivojlanishi shu yerda yashovchi aholi tilida boshqa hududdan farqli ravishda maxsus so‘z—terminlar vujudga keltirgan. Chorvachilik rivojlangan yerlarda chorvachilikka oid so‘z va terminlar hayvonlarning nomi, yoshi, rangiga ko‘ra juda detallashtirib ifodalanganini ko‘ramiz. Masalan, yoshiga ko‘ra (qipchoq shevalarida): q u l u n (bir yoshgacha bo‘lgan ot), keltetoy (birdan ikki yoshgacha), g‘onan (ikkidan uch yoshgacha), donan (uchdan to‘rt yoshgacha), beshli (uch-to‘rtdan besh yoshgacha), djangiziy ■Shuningdek, dehqonchilik (masalan, paxtachilik) bilan shug‘ullanuvchi yerlarda shu sohaga xos so‘z va terminlar juda detallashtirib ifodalanadi (Farg‘ona shevalarida): paxte, xo‘ppek // lo‘ppak, g‘oza, shonabarg, beshemek, ko‘ sek, ko‘rek, olaqaraq, irdjaq, chuvime.
O‘zbek shevalari leksikasining mavzuiy guruhini o‘rgatish jarayonida “Baliq skleti” texnologiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Uy-ro‘zgor buyumlarining atamalari.
Binokorlikka xos atamalar .
Ov, baliqchilikka xos atamalar.
Chorvachilikka xos atamalar.
Dehqonchilikka xos atamalar.
O‘zbek shevalari leksikasining etimologik tarkibida tub turkiy so‘zlar bilan birga ma’lum darajada arab va tojik tillaridai o‘zlashgan so‘zlar hamda ko‘plab ruscha so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlarning ko‘pi o‘zbek jonli tili qonuniyatlariga bo‘ysungan holda shakl va ma’no jihatdan ayrim o‘zgarishlarga uchragan.
So‘zlarnng qo‘llash va ularning ma’nolaridan foydalanishda shoir – yozuvchilarning imkoniyatlari g‘oyat kattadir. Chunki ular adabiy tilimiz leksikasidan tashqari, sheva imoniyatlaridan ham keng foydalanadilar. Natijada shevalardagi ayrim so‘zlar ommalashib, adabiy normalarga aylanib boradi. Lekin ularning asosiy qismi lahjalar va shevalarga xos bo‘lib, adabiy til doirasiga kirmaydi hamda shevalardagi shakl, ulardagi o‘ziga xos xususiyat bo‘lib qolaveradi. Adabiy til nuqtayi nazaridan kam qo‘llaniladigan so‘zlar ayrim hollarda faollashib ham qoladi. Bu hol shevalar chegarasi bilan bog‘lanadi. U so‘zlar shevada gapiruvchilar nutqida faol hisoblanib, adabiy tildagi so‘zlar bilan birgalikda bir shakldoshlik qatorini tashkil etadi.
Shevalar eng qadimiy bo‘lib, odamzod tilga kirgandan boshlab, iste’molda bo‘lib kelmoqda. Bunday o‘zigi xoslikni hozirgi vaqtda osonlik bilan farqlash mumkin: bineyi (tuzuk), pisip (yashirib), talli(tez), heyde(yur), bavir (jigar) singarilar qipchoq lahjasi shevasida: zep (juda vaqtida), peqqos (butunlay), pochche (aka amaki), unemoq (kunmoq) moxovat//veyime (mubolaga), diltan bolmoq (xafa bo‘lmoq) singarilar qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasidagi shevalarda; atiz (paykal), morche (chumoli), dovdi (beparvo), pelpis (iflos), arna (anxor), yap (katta ariq) petik (ship), teykek (bolaxona),meyin (miya) va boshqalar o‘g‘uz guruhi shevalarida uchraydi
Do'stlaringiz bilan baham: |
