O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Xajm massasi va govaklikni xisoblashda quyidagi jadvaldan foydalaniladi: 
T
aj
ri
b
a 
v
ar
ian
tl
ar
i 
CH
u
k
u
rl
ik
, 
sm
. 
Si
li
n
d
ir
t
art
ib
rak
ami
Si
o
in
d
ir
o
g
irl
ig
i, 
g
. 
Si
li
n
d
ir
x
aj
m
, 
sm
. 
Si
li
n
d
ir
n
in
g
n
am
t
u
p
ro
q
b
il
an
o
g
irl
ig
i, 
g
N
am
t
u
p
ro
q
o
g
ir
li
g
i, 
g
. 
K
u
ru
k
t
u
p
ro
q
o
g
ir
li
g
ig
a 
n
is
b
at
an
, %
K
u
ru
r 
tu
p
ro
q
o
g
ir
li
g
i, 
g
. 
X
aj
m
o
g
irl
ig
i,
g
/sm
3
So
li
sh
ti
rma
o
g
irl
ik
, 
g
/sm
3
G
o
v
ak
li
k
, %
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
Misol: xajmi 100 sm, ogirligi 125 g,bo„lgan silindir 15,3 % namlikdagi 1685 
g tuproq bilan to„ldirilsa, undagi kuruk tuproq 
R=(1685-125) ·100/100+15,3=1353g, α 
Uni silindir xajmiga (1000sm
3
) bo„lsak, xajm og„irligi chiqadi: 
V=R/V=1353g/1000sm
3
=1,35g/sm
3
Tuproqning cheklangan (dala) nam sig‘imini aniqlash. 
CHeklangan dala 
nam sig„imi yoki tuproq suv tushish qobilyati muhim namlik konstantalaridan 
bo„lib, tuproq ma‟lum qatlamdagisuvni pastga uncha oqib ketmaydigan holda tutib 
turishni bildiradi. Bu muvozanat holatda qatlamma-qatlam namlik aniqlansa, bir 
xil qo„rsatkichlar olinadi. Bunda aniqlangan nma sig„imi eng muhim nam sig„imi 
turi bo„lib, u tuproq kuchli namlangandan keyin uning kesim bo„ylab 
taqsimlanishini ko„rsatadi. 

---

74 
Zaxob chuqur joylashganda namlashning yuqori chegarasi pastkisi-kapillyar 
namlanish chegarasi bilan tutashmaydi. SHuning uchun bu holati mualllaq, 
kapilllyar-birikqan, deb ataladi. 
Zaxob yuza joylashganda namlanish pastki kapilllyar namlanish chegarasiga 
etib boradi. Bunda tuproqdagi suv zaxobga tayanib yoki zaxob uni ko„tarib turadi. 
Bu kapillyar joylashtirilgan yoki tirilgan holdagi suvdir. Birinchi va ikkinchi 
holatlarda alohida tuproq qatlamlaridagi tutib turilgan namlik CHDNS miqdorini 
belgilaydi. 
CHeklangan dala nam sig„imi quyidagi tartibda aniqlanadi. Dalada 
maydoncha tanlanib, cheti pol qilinadi. Uning o„lchami 3x3m. yoki 5x5, doira 
shaklida 10-20
2
li bo„lishi mumkin. 
Maydonchaga 2000-3000 m
3
/ga hisobida yoki 20-30 sm.lik qalinlikda suv 
quyiladi. Bu miqdorni nam tuproqlarda kamaytirish, quruq tuproqlarda 
ko„paytirish mumkin. Suvni asta-sekin quyib, tuproq yuzasi ochilib qolishiga yo„l 
qo„ymaslik kerak, aks holda, havo “tiqinlari” paydo bo„lib, haqiqiy namlik 
qiymatini o„zgartirishi ehtimolidan uzoq emas. Eng ma‟quli, maydonchani 
kechqurun suv bostirib, ertalabgacha suv singib ketishini mo„ljallash kerak. 
SHunday qilinsa, tuproq yuzasi ham qurib qolmaydi. 
Suv butunlay singib ketgach, u tuproq yuzasidan bug„lanishni bartaraf qilish 
chun tuproq qalin himoyalovchi material-polietilin plyonka, somon, qipiq va 
h.k.lar bilan yopilib, ustiga tuproq tashlab qo„yiladi. 
3-5 kundan keyin og„ir mexanik tarkibli tuproqlarda, 2-3 kundan keyin engil 
tuproqlarda himoyalovchi materilni burg„u bilan teshib, 5 5 takrorlanishda 1,5-3,0 
m.gacha chuqurlikdan namlik aniqlanadi. Tuuproq og„irligi yoki hajmga nisbatan 
aniqlangan namlik har bir qatlamning cheklangan nam sig„imini beradi. 
0-100 sm. lik tuproq qatlamining o„rtacha namligi shu qatlamning o„rtacha 
nam sig„imini ko„rsatadi. Foizda berilgan namlikni hajmga o„tkazish uchun har bir 
qatlam hajm og„irligi aniqlanadi. 
Nam sig„imini turli qatlamlar uchun suv zaxirasida (m
3
/ga) ifodalash ham 
mumkin. 

---

75 
CHDNS bahorda tuproq nam zichlashmagan paytda bir marta aniqlangani 
ma‟qul. 
Tuproq namliligi bo‘yicha sug‘orish me’yorlari va tuproqdagi fiziologik 
zarur sv zaxiralarni hisoblash. 
Buning uchun CHDNS, sug„orish oldidan tuproq 
namligi, hajm og„irligi va hisobli namlanish chuqurligini bilish kerak. 
CHDNS tuproqning yuqorigi namlanish chegarasi bo„lib, mo„l suv berilgach 
yoki yomg„irdan keyin yuzaga keladi.